Ύβρις, Νέμεσις, Τίσις, Άτη, Ερινύες, Λιτή, Ανάγκη

1
Μοίρα ή μόρος είναι το μερίδιο του καθενός στη ζωή, το πεπρωμένο, ο κλήρος, η τύχη καλή ή κακή που όρισαν οι θεοί στον άνθρωπο.
“επί γάρ τοι εκάστω μοίραν έθηκαν αθάνατοι” (Οδύσ. Τ.592)
Πρόκειται για μια υπερβατική δύναμη στις αποφάσεις της οποίας είναι αδύνατο να αντιδράσει ο άνθρωπος.

Αυτή καθορίζει το μήκος ζωής του καθενός, όπως του Αχιλλέως “'έσχε μοίρ Αχιλλέα θανείν” (Σοφ. Φιλοκτ. 331) ή τον τρόπο θανάτου, όπως στην περίπτωση του Λαϊου “αυτόν ήξει μοίρα προς παιδός θανείν” (Σοφ. Οιδ. Τύρ.715).

“Υπέρ μόρον” δηλαδή πέραν της μοίρας οι άνθρωποι με τις προσωπικές τους επιλογές επιλογές προκαλούν τις συμφορές τους.
Ο Όμηρος βάζει με μοναδικό τρόπο τον Δία να λέει:
“Αλλοίμονο, πόσο άδικα μας κατοιγορούν οι θνητοί! Λένε ότι όλα τα δεινά τους προέρχονται απο εμάς, ενώ και οι ίδιοι απο δικά τους σφάλματα υποφέρουν συμφορές που δεν προβλέπονται απο την μοίρα τους (σφισίν ατασθαλίησιν υπέρ μόρον άλγε έχουσιν)”

Και ως παράδειγμα αναφέρει την περίπτωση του Αιγίσθου:
Εμείς του παραγγείλαμε μέσω του Ερμού μήτε τον Αγαμέμνονα να σκοτώσει μήτε την Κλυταιμνήστρα να πάρει συζυγό του, διότι απο τον Ορέστη θα επακολουθήσει εκδίκηση (τίσις). Εκείνος όμως δεν άκουσε τις καλές συμβουλές μας και τώρα όλες του τις κακοκεφαλιές τις πλήρωσε (απέτισεν).

Ο άνθρωπος είναι ανεύθυνος για όσα εξαρτιώνται απο την μοίρα, αλλά υπεύθυνος για τα “υπέρ μόρον”, τα οποία αποτελούν προσωπική του επιλογή.

Γίνεται πλέον σαφές ότι η “διδασκαλεία” της τραγωδίας την μοίρα την αντιμευωπίζει στωϊκά, ενώ το “υπέρ μόρον” το ερευνά λεπτομερώς, διότι την ενδιαφέρει το αίτιον και το αιτιατόν στις ανθρώπινες πράξεις, για να φτάσει στην “κάθαρσιν των τοιούτων παθημάτων”.

Το αίτιο είναι η ύβρις. Ως λέξη έχει ριζική σχέση με την πρόθεση υπέρ, όπως αυτή εκδηλώνεται στα σύνθετα: υπερήφανος και υπερφίαλος. Είναι λοιπόν η αυθάδης βία που πηγάζει απο την υπερβολική συναίσθηση δυνάμεως, η αυθάδεις αλαζονεία, η προπέτεια, την οποία όμως ελέγχουν οι Θεοί: ¨ανθρώπων ύβριν τε και ευνομίην εφορώντες”
(Οδύσ. Ρ 487).

Η ύβρις εκπροσωπεί το αντίθετο της ευνομίας (= της τήρησης του νόμου), άρα εκφράζει την περιφρόνηση και την υπέρ-βαση των νόμων και κυρίως του φυσικού δικαίου.

Ως αιτιατόν της υπερ-βάσεως αυτής έρχεται η “νέμεσις”. Αυτή ως παράγωγο του ρήματος νέμω (επι δικαστικής έννοιας: απονέμω το δίκαιο), δηλώνει την αδικία, αγανάκτηση, την οργή, ή αποστροφή προς κάτι άδικο και ανάρμοστο που συνεπάγεται τιμωρία.
Όταν μάλιστα αυτή δαιμονοποιήται και προσωποποιήται ως Νέμεσις, τότε εκπροσωπεί την Θεία οργή, θεωρήται κόρη της Νύκτας και παρουσιάζεται απο τους τραγικούς ως θεότητα του ταπεινώνει τον υπερ-όπτη και τιμωρεί τα μεγάλα εγκλήματα για να επαναφέρει στα ανθρώπινα την ισορροπία που διαταράχθηκε απο την αδικία και την παρανομία.

Όταν το Θείον “νεμεσίζεται”, τιμωρεί με δύο τρόπους: την τίσιν και την άτην.
Τίσις, εκ του τίω = πληρώνω, καταβάλλω τίμημα. Εκτίω ποινή, αποτίω φόρο τιμής.
Τίσις = τιμωρία, και μάλιστα άμεση.
Τέτοια είναι η τιμωρία που οι Θεοί επιβάλλουν με όργανο τον Ορέστη στη συζυγοκτόνο μητέρα του Κλυταιμνήστρα και τον συνένοχό της Αίγισθο.
“εκ γαρ Ορέσταο τίσις έσεται Ατρείδαο, οππότ' αν ηβήση τε και ης ιμείρεται αίης”.
(Οδύσ. Α 40-41)

Άτη είναι η σύγχυση φρενών, η ταραγμένη κατάσταση της ψυχής και η απερίσκεπτη ορμή απο πλάνη, που την στέλνουν οι Θεοί για να τιμωρήσουν – όχι άμεσα – αλλά έμεσα την ένοχη θρασύτητα.

Έτσι ο Αγαμέμων, συντετριμένος για την ύβρη (αλαζονεία) που επέδειξε έναντι του Αχιλλέως στην περίπτωση της Βρισηίδος, απολογείται στους Αχαιούς:
“εγώ δ' ούκ αιτιός ειμί,
αλλά Ζεύς και μοίρα και ηεροφοίτις ερινύς,
οι τε μοι είν' αγορή γρεσίν έμβαλον άγριον άτην
ήματι τω ότ' Αχιλλήος γέρας αυτός απηύρων”
.
(Ιλλιάδα Τ 85-90)
“εγώ δεν έφταιξα στ' αλήθεια, αλλά ο Ζεύς και η μοίρα κι η νυχτοπερπατούσα ερινύς, αυτοί είναι που στη συνέλευση μου θόλωσαν τον νού την ημέρα που ο ίδιος, άρπαξα το δώρο του Αχιλλέως.

Επίσης ο Αισχύλος στους “Πέρσες”, θεωρεί ως βασική αιτία της συμφοράς τους στην Σαλαμίνα την Άτη. Οι Θεοί λέει, θόλωσαν το μυαλό του Ξέρξη, τον οδήγησαν σε υπερβάσεις των Θεϊκών και ανθρώπινων νόμων, με αποτέλεσμα να προκαλέσει την Νέμεση. Αυτό καταλογίζει η Άτοσσα στον γιό της: οργάνωσε μια υπερφίαλη εκστρατεία, υπερ-έβη τα νενομισμένα με την ζεύξη του Ελλησπόντου και τιμωρήθηκε.
Αλλά δεν φταίει αυτός, “γνώμης δε που τις διαμόνων ξυνήψαντο” (Αισχ. Πέρσ. 724)
δηλ. Ένας Θεός τον έσπρωξε εκεί.

Υπάρχουν όμως και οι Ερυνίες, που ευφημιστικά αποκαλούνται Ευμενίδες ή Σεμναί (= σεβαστές). Αυτές είναι τρείς στις “Τρωάδες” του Ευριπίδη ( στοιχ. 457) και στον Ορέστη του ιδίου (στοίχ. 1650).
Τα ονόματα αυτών είναι Τισιφόνη, Μέγαιρα, Αληκτώ. Ο Αισχύλος εισάγει ολόκληρο χορό απο αυτές στην τραγωδία Ευμενίδες.

Οι Ερυνίες τιμωρούν αδικήματα όπως η επιορκία (Ησίοδ. Έργα και ημέραι 801), η ανθρωποκτονία (Όμηρ. Ιλ. Ι 571), η αγνωμοσύνη προς τους γονείς (Όμηρ. Οδ. Β 135), η κακομεταχείρηση ικετών (Όμηρ. Οδ. Ρ475), η έλλειψη σεβασμού στους ηλικιωμένους. Αδικήματα που φανερώνουν αλλαζονική και αυθάδη διαγωγή.

Όσο για τον τρόπο επιβολής της τιμωρίας, αυτός έχει την μορφή των τύψεων συνειδήσεως, που καταδυναστεύουν ασταμάτητα την ψυχή του ανθρώπου, μετά την διάπραξη του αδικήματος, όπως γίνεται εμφανές στην περίπτωση του Ορέστη μετά την μητροκτονία.

Η πορεία αυτή ύβρις, νέμεσις, τίσις, άτη, Ερινύες, δεν είναι χωρίς επιστροφή.
Κατί τέτοιο θα ήταν εφιαλτικό. Υπάρχει δρόμος για λύτρωση και αυτός είναι η “λιτή” (πρβλ. Λιτανεία), δηλαδή η προσευχή θλίψεως και μετάνοια.

Και εδώ υπάρχει προσωποποίηση. Στην Ιλιάδα οι Λιταί παρουσιάζονται ως θεότητες:
“και γαρ τε λιταί εισί Διός κούραι μεγάλαι” δηλαδή, υπάρχουν και οι λιταί που είναι κόρες του μεγάλου Διός (Ιλιάδα Ι 502).
Περί αυτών προσθέτει στους επόμενους δύο στοίχους ο Όμηρος:
“χωλαί τε ρυσαί τε παραβλώπες τε τ' οφθαλμώ,
αι ρά τε και μετόπισθ' άτης αλέγουσι κιούσαι”
,
δηλαδή,
οι θεές αυτές που δέχοναται τις παρακλήσεις για λύτρωση είναι κουτσές και ρυτιδωμένες και αλλοίθωρες και τρέχουν πίσω από την άτη (= τύφλωση του νού) για να φροντήσουν υπέρ των αμαρτωλών.

Ενώ λοιπόν η Άτη είναι ισχυρή και με άρτια πόδια και με μάτια οξυδερκή και γι' αυτό τρέχει πολύ πιο μπροστά απο τις Λιτές και φτάνει σε κάθε σημείο της γής για να βρεί και να βλάψει τους αμαρτωλούς, οι Λιτές τρέχουν αγκομαχώντας πίσω απ' αυτήν και με μεγάλη καθυστέρηση, για να θεραπεύσουν τους κατατρεγμένους.
Η μετάνοια με άλλα λόγια έρχεται καθυστερημένη. Όμως φτάνει κάποτε και συντελεί στην λύτρωση του ανθρώπου, αν αυτός την επικαλεσθεί με συντριβή ψυχής.

Αυτή που κατέχει κυρίαρχη θέση στην αλληλουχία ύβρις, νέμεσις, τίσις, άτη, Ερινύες, λιτή
είναι η “Ανάγκη”.
Η Ανάγκη, προσωποποιημένη σε Θεά, παριστάνεται ως σύζυγος του Δημιουργού και μητέρα της Ειμαρμένης.
Ο Δημιουργός του κόσμου, ως σοφός, προέβλεψε και καθιέρωσε για την απρόσκοπτη λειτουργία και επιβίωσή κάποιους νόμους (ανάγκη), η υπέρβαση (ύβρις) των οποίων συνεπάγεται και αναπόφευξτες συνέπειες (νέμεσις). Τις συνέπειες αυτές τις εκπροσωπεί η κόρη της ανάγκης η Ειμαρμένη, αυτό δηλαδή που λέμε μοίρα, ριζικό και πλήτει τον υβριστή.

Ο Πλάτων αποκαλεί την ανάγκη μητέρα των Μοιρών. Στο “Συμπόσιον” περιγράφει τον αποφασιστικό ρόλο της Ανάγκης στην λειτουργία των εγκοσμίων, παριστάνοντάς την να κρατάει στα γόνατα μια άτρακτο (αδράχτι), με την οποία περιστρέφει το σύμπαν!

Την φοβερή αυτή δύναμη την πιστοποιεί και ο Θαλής:
“Ισχυρότατον ανάγκη, κρατεί γαρ πάντων” = η ανάγκη είναι ισχυρότατη, υπεριχύει όλων.

Ο Αριστοτέλης:
“Ουδείς ανάγκης μείζον ισχύει νόμος” = κανένας νόμος δεν είναι ισχυρότερος απο την ανάγκη.

Και ο Σιμωνίδης:
“ανάγκα δ' ούτε θεοί μάχονται” αντίθετα, λέει ο ίδιος, “ανάγκα και θεοί πείθονται”.

Με τι σθένος ένας θνητός θα υπερβή (ύβρις) τον απαραβίαστο φυσικό νόμο (ανάγκη) και θα ελπίζει ότι δεν θα προκαλέσει την Θεία οργή (νέμεσις) και την συνακόλουθη άμεση (τίσις) ή έμμεσα (άτη) τιμωρία!

Καμία παρέμβαση δεν είναι ικανή να αποσοβήση την Ειμαρμένη, το “μοιραίον”, του οποίου πρόξενος είναι ο ίδιος ο άνθρωπος με τις επιλογές του.
Ο άνθρωπος, προτού υποστεί τις “συνέπειες του νόμου” ή να φτάσει στο έσχατο σημείο συντριβής με την προσευχή θλίψεως και μετάνοιας (λιτή), οφείλει να θέση τα όριά του με βάση τον φυσικό νόμο (ανάγκη), τα οποία για κανένα λόγο να μην επιχειρήσει να τα υπερβεί (ύβρις).

Ο Δημιουργός κατασκεύασε τον κόσμο και ρύθμισε τον μηχανισμό αυτόματης λειτουργίας του. Στον καθένα μας εναπόκειται να πειθαρχεί στους νόμους Του.
Απάντηση

Επιστροφή στο “Ελληνική μυθολογία”

cron