Ο Αριστοτέλης ο Σταγιρίτης (γεννήθηκε το 384 π.Χ.)

1
Λίγα λόγια για τη ζωή και το έργο του Αριστοτέλη











Ο Πλάτωνας, που έζησε σε μια περίοδο οξυμένης ταξικής πάλης στην Αθήνα, είχε τη γνώμη ότι η δημοκρατία οδηγούσε το αθηναϊκό κράτος στο γκρεμό κι επεξεργάστηκε ένα σχέδιο ιδανικού κράτους, ένα σχέδιο που ανταποκρινόταν στα ταξικά συμφέροντα της αριστοκρατίας. Ύστερα από τον Πλάτωνα ο μαθητής του Αριστοτέλης, αναπτύσσει το θέμα για το κράτος. Σ΄ αντίθεση με το δάσκαλό του, ο Αριστοτέλης προσπαθεί να διατυπώσει τα συμπεράσματά του για το κράτος, πάνω στη βάση της ανάλυσης της ιστορίας και της πολιτικής διάρθρωσης των διαφόρων κρατών. Ο Αριστοτέλης και οι μαθητές του έγραψαν 150 μελέτες αφιερωμένες στις διάφορες πολιτείες-κράτη. Αυτά τα έργα θεωρούνταν χαμένα, αλλά στις αρχές της τελευταίας δεκαετίας του 19ου αιώνα βρέθηκε ανάμεσα σε παπύρους το κύριο έργο αυτού του είδους, η πραγματεία του Αριστοτέλη "Αθηναίων πολιτεία".

Με βάση το έργο του Αριστοτέλη "Aθηναίων πολιτεία", μια σειρά προβλήματα της ιστορίας του αθηναϊκού κράτους αναθεωρήθηκαν. Ομως η βασική σημασία αυτού του έργου βρίσκεται στο ότι μας δίνει μια συστηματική έκθεση της πολιτικής ιστορίας της Αθήνας. Το έργο χωρίζεται σε δυό μέρη: το πρώτο περιέχει σύντομη πολιτική ιστορία της Αθήνας, το δεύτερο συστηματική έκθεση του πολιτικού καθεστώτος. Το κείμενο του έργου, που διασώθηκε ως εμάς, αρχίζει με την περιγραφή των γεγονότων του 7ου π.Χ. αιώνα. Το πιό μεγάλο μέρος αυτού του έργου του Αριστοτέλη περιέχει μια ξερή έκθεση των γεγονότων, αλλά πλάι σ΄ αυτή υπάρχουν μερικές φορές πληροφορίες καθαρά ανεκδοτολογικού χαρακτήρα. Ο Αριστοτέλης δεν εκθέτει όλα τα γεγονότα το ίδιο λεπτομερειακά. Η νομοθεσία του Σόλωνα και η ιστορία της ανατροπής του 411 περιγράφονται αναλυτικά. Για τη μεταρύθμιση του Εφιάλτη μιλάει πολύ σύντομα. Η αξία των πληροφοριών του Αριστοτέλη εξαρτάται από τις πηγές που χρησιμοποίησε. Σε ορισμένες περιπτώσεις γράφει με βάση τα έργα του Ηρόδοτου και του Θουκυδίδη, σε άλλες περιπτώσεις χρησιμοποιεί τις ονομαζόμενες Ατθίδες (χρονικά αφιερωμένα στην ιστορία της Αττικής). Ταυτόχρονα καταφεύγει και σε άμεσες πηγές. Παραθέτει αποσπάσματα από τα ποιήματα του Σόλωνα και περιγράφει συστηματικά την κρατική οργάνωση της Αθήνας, κυρίως με βάση τις προσωπικές του παρατηρήσεις.

* * * * * *

Toν καιρό που στην Ακαδημία κυριαρχούσε ο ιδεαλισμός του Πλάτωνα, στο Λύκειο βασίλευε ο ρεαλισμός του Αριστοτέλη ο οποίος αρχικά βρισκόταν κάτω από τη δυνατή επιροή του Πλάτωνα αλλά που στη συνέχεια απομακρύνθηκε απο τις ιδέες του δάσκαλού του και ακολούθησε δικό του δρόμο. Οι φιλοσοφικές αντιλήψεις του Αριστοτέλη διαμορφώθηκαν σ΄ άλλες κοινωνικο-πολιτικές συνθήκες και εξέφραζαν τις απόψεις άλλων κοινωνικών ομάδων. Ο Αριστοτέλης (384-322) καταγόταν από τα Στάγειρα ("Σταγειρίτης") αποικία της Ανδρου στη Χαλκιδική χερσόνησο, που γειτονεύει με τη Μακεδονία. Ο πατέρας του Νικόμαχος ήτανγιατρός της αυλής του βασιλιά της Μακεδονίας Αμύντα του 3ου, πατέρα του Φίλιππου του 2ου. Οταν ο Αριστοτέλης έγινε δεκαεφτά χρονών, ήρθε στην Αθήνα και φοίτησε στην Ακαδημία του Πλάτωνα. Το 343 προσκλήθηκε για παιδαγωγός του νεαρού διαδόχου του θρόνου της Μακεδονίας Αλέξανδρου και έμεινε στη Μακεδονία σχεδόν 8 χρόνια. Επιστρέφοντας στην Αθήνα ο Αριστοτέλης άρχισε την παιδαγωγική και επιστημονική του δράση. Δίδασκε στο αθηναϊκό γυμναστήριο, το Λύκειο, που ήταν αφιερωμένο στο Λύκειο Απόλλωνα. Υστερα από το θάνατο του Αλέξανδρου του Μακεδόνα, όταν η Αθήνα έγινε κέντρο της αντιμακεδονικής κίνησης, ο Αριστοτέλης αναγκάστηκε να φύγει στη Χαλκίδα της Εύβοιας, όπου έπειτα από λίγον καιρό πέθανε.

Ο Αριστοτέλης είναι γνωστός σαν άνθρωπος με εξαιρετικά πλατιά μόρφωση. Ηταν με την αληθινή έννοια της λέξης ένας έγκυκλοπαιδιστής, όντας ταυτόχρονα ειδικός στη φιλοσοφία, τα μαθηματικά, την ιστορία και ιδιαίτερα στις φυσικές επιστήμες: τη φυσική, ζωολογία, φυσιολογία, βοτανική και ιατρική. Η φιλοσοφία του Αριστοτέλη είναι πρώτα απ΄ όλα φυσική φιλοσοφία. Τη μεγαλύτερη επίδραση στην κοσμοθεωρία του ασκήσανε ο Δημόκριτος και ο Πλάτωνας. Η Αριστοτελική φυσική φιλοσοφία αποτελεί ένα αρμονικό σύστημα, καλά μελετημένο στο σύνολο και στα μέρη του, που περιστρέφεται γύρω από μια κεντρική ιδέα. Αφετηρία των φυσικών επιστημονικών μελετών του Αριστοτέλη ήταν η ιατρική, ή σωστότερα η φυσιολογία, που πραγματεύεται τη γέννηση, την ανάπτυξη και το θάνατο του οργανισμού. Οι βαθιές μελέτες στη φυσιολογία δίδαξαν τον Αριστοτέλη να εξετάζει όλα τα φαινόμενα της φύσης και της κοινωνικής και ατομικής ζωής σαν οργανική λειτουργία, σαν προτσές του γίγνεσθαι.

Ζωή, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, είναι η τάση της ύλης να κατακτήσει μορφή, δηλαδή να αποκαλύψει την κλεισμένη σ΄ αυτήν ιδέα της κίνησης και της δύναμης. Η μορφή είναι γενική αρχή, που οργανώνει και εμψυχώνει τη νεκρή ύλη, τη σκορπισμένη στη φύση. Η ίδια η ύπαρξη της μορφής είναι καθορισμένη από το σκοπό (τέλος) που βρίσκεται μέσα σε κάθε ύπαρξη και που αποκαλύπτεται στην κίνηση. Ετσι στα σπέρματα των φυτών είναι προκαθορισμένη κάθε δυνατότητα ανάπτυξης των φυτών ή η μορφή των φυτών. Σύμφωνα με την άποψη του Αριστοτέλη μορφή και ύλη είναι αχώριστες η μια από την άλλη κι αυτές δεν είναι αφηρημένες έννοιες, αλλά δυό διαφορετικές πλευρές ενός ζωντανού, φυσικού προτσές. Σ΄ αυτό βρίσκεται και η ριζική διαφορά ανάμεσα στην ιδεαλιστική φιλοσοφία του Πλάτωνα και μη ρεαλιστική αντίληψη του Αριστοτέλη. Συνεπώς δε μπορούμε να μιλάμε για κανενός είδους αυθύπαρκτο κόσμο ιδεών έξω από την πραγματική ύλη. Σ΄ αυτό το σημείο ο Αριστοτέλης πλησιάζει την υλιστική αντίληψη.

Η ζωή του σύμπαντος είναι η τάση να αποκτήσει μια ορισμένη μορφή που είναι κλεισμένη σ΄ αυτό. Ετσι πχ, το λουλούδι τείνει να πάρει την πιό τέλεια μορφή του λουλουδιού, το δέντρο τη μορφή του δέντρου, ο άνθρωπος του ανθρώπου κλπ. Ωστόσο η τάση για κατιτί δε σημαίνει ακόμη την πραγματοποίηση αυτής της τάσης. Ο ιδανικός συνδυασμός μορφής και περιεχομένου είναι περισσότερο εξαίρεση παρά κανόνας και πραγματοποιείται μόνο στα έργα της τέχνης, που το αληθινό τους νόημα είναι ακριβώς η συμπλήρωση, το απλωμα και το βάθαιμα του πραγματικού κόσμου κι όχι η απλή αντιγραφή του. Αρχικό σημείο κάθε ζωντανού προτσές είναι η ώθηση παρόρμηση που δέχεται το πράγμα απ΄ έξω και βάζει σε κίνηση τις δυνάμεις τις κλεισμένες σ΄ αυτό. Η πρώτη αυτή ώθηση, που βάζει σε κίνηση όλο τον κόσμο, προέρχεται από το δημιουργικό λογικό (νους), που ορίζεται από τον Αριστοτέλη με διαφορετικά ονόματα στα διάφορα έργα του: όπως "νόηση της νόησης", "καθαρή νόηση", "εντελέχεια", "πρώτον κινούν", "θεότητα". Ολο το άλλο προτσές, που δημιουργεί την εγκόσμια τάξη, πραγματοποιείται νομοτελειακά σαν αλυσίδα αιτίων και αποτελεσμάτων. Χωρίς κίνηση δεν υπάρχει ούτε χρόνος, ούτε χώρος, ούτε ύλη και γενικά δεν υπάρχει κόσμος και ζωή. Ζωή και κόσμος είναι η κίνηση. Η διδασκαλία της κίνησης αποτελεί το πιό ζωντανό και ενδιαφέρον μέρος της φυσικής φιλοσοφίας του Αριστοτέλη, αν και περιέχει όχι λίγες αντιφάσεις, παράδοξα και λάθη.

Αποκορύφωμα του συστήματος της φυσικής φιλοσοφίας του Αριστοτέλη είναι η διδασκαλία του για τις μέθοδες της νόησης, η λογική. Σαν αφετηρία της λογικής, κατά τον Αριστοτέλη, χρησιμεύει η πείρα, από την οποία με την επαγωγή εξάγονται οι αρχές. Τις αρχές τις αποκτούμε από την εμπειρία με την επαγωγή και από τις αρχές μέσω λογικών πράξεων του νού μας - της απαγωγής και των συλλογισμών - εξάγονται τα μερικά συμπεράσματα. Η διδασκαλία για τους συλλογισμούς αποτελεί το κύριο περιεχόμενο του "Οργανο" (όργανο στη συγκεκριμένη περίπτωση λέγεται το όργανο της λογικής νόησης) ήταν το πιό εκλαϊκευμένο, διαβασμένο και μελετημένο βιβλίο του Αριστοτέλη. Πάνω σ΄ αυτό στηρίχτηκε ολόκληρος ο σχολαστικισμός του Μεσαίωνα. Στα κοινωνικά ζητήματα ο Αριστοτέλης αφιέρωσε ειδική πραγματεία, τα "Πολιτικά" (326). Αυτή η πραγματεία γράφτηκε με βάση ειδικές μελέτες (μονογραφίες) για τα πολιτεύματα διάφορων ελληνικών πόλεων στην ιστορική τους εξέλιξη. Από τον Αριστοτέλη και τους μαθητές του συντάχτηκαν 158 τέτιες μελέτες για τα πολιτεύματα διάφορων ελληνικών κρατών (πολιτειών). Πρότυπο αυτού του είδους των έργων είναι η "Αθηναίων Πολιτεία", γραμμένη από τον ίδιο τον Αριστοτέλη, που βρέθηκε μόλις το 1893.
«Γνώσεσθε την αλήθειαν και η αλήθεια ελευθερώσει υμάς»

Re: Λίγα λόγια για τη ζωή και το έργο του Αριστοτέλη

2
Ομως τον αριθμό των πολιτικών μορφών ο Αριστοτέλης τον θεωρεί μέγεθος δοσμένο και αμετάβλητο. Ξεχωρίζει μορφές σωστές και μή σωστές. Στις σωστές μορφές κατατάσσονται: 1) Η μοναρχία 2) Η Αριστοκρατία και 3) Η δημοκρατία. Σε καθεμιά απ΄ αυτές ανταποκρίνεται και η μή σωστή μορφή σα συνέπεια της παραβίασης των απαραίτητων όρων. Η μοναρχία εκφυλίζεται σε δεσποτεία ή τυραννία, η αριστοκρατία σε ολιγαρχία και η δημοκρατία σε οχλοκρατία. Κριτήριο της διάκρισης ανάμεσα στις σωστές και τις μή σωστές μορφές είναι το κοινό συμφέρον. Ενα από τα πιό ενδιαφέροντα κεφάλαια των "Πολιτικών", που γενικά είναι πολύ πλούσια σε σκέψεις, είναι το κεφάλαιο για τις κρατικές ανατροπές και επαναστάσεις, όπου ο Αριστοτέλης διατυπώνει πολύ βαθιές και λεπτές κρίσεις. Ξεκινώντας από την κοινωνικο-φιλοσοφική του αντίληψη, ο Αριστοτέλης θεωρούσε καλύτερο καθεστώς για την Αθήνα την πολιτεία, δηλ. τη μετριοπαθή δημοκρατία.

Προς το τέλος της ζωής του ο Αριστοτέλης, όπως και ο Πλάτωνας, σκιαγράφησε το σχέδιο του ιδανικού κράτους, κατάλληλου για τις περισσότερες κοινωνίες, ανεξάρτητα από τις συγκεκριμένες ξεχωριστές ιδιομορφίες. Το σχεδιάγραμμα του ιδανικού κράτους του Αριστοτέλη σε πολλά επαναλαβαίνει τους "Νόμους" του Πλάτωνα. Οπως του Πλάτωνα έτσι και η ιδανική κοινωνία (πολιτεία) του Αριστοτέλη αποτελείται από δυό κοινωνικά στρώματα άνισης αξίας και άνισων δικαιωμάτων, τους διαλεκτούς πολίτες που έχουν όλα τα δικαιώματα και τη μάζα των χωρίς δικαιώματα δούλων και φτωχότερων (εργαζομένων) στρωμάτων του ελεύθερου πληθυσμού. Η δύναμη και η αξία του Αριστοτέλη σα στοχαστή βρίσκεται όχι στα πολιτικά του ιδανικά και τις πολιτικές του συμπάθειες, αλλά στην ιστορική και διαλεκτική του μέθοδο. "Οι αρχαίοι έλληνες φιλόσοφοι ήταν όλοι τους γεννημένοι από τη φύση τους διαλεχτικοί και το πιό καθολικό μυαλό ανάμεσά τους, ο Αριστοτέλης, είχε κιόλας ερευνήσει τις πιό ουσιαστικές μορφές της διαλεκτικής σκέψης", (σσ Φ. Ενγκελς, "Αντι-Ντύρινγκ"), έτσι χαρακτηρίζει τον Αριστοτέλη ο Ενγκελς. "Σχετικά με τη διαλεχτική, ως τα σήμερα ερευνήθηκε λίγο ή πολύ ακριβολογημένα μόνο από δύο στοχαστές: Τον Αριστοτέλη και το Χέγκελ". (σσ Φ. Ενγκελς, "Διαλεχτική της φύσης").

Ο Λένιν θεωρούσε ότι η υπηρεσία του Αριστοτέλη βρίσκεται σε δυό πράγματα. 1. την ικανότητα να σκέφταται διαλεχτικά και 2. την απεριόριστη πίστη στη δύναμη του λογικού και της σκέψης. "Είναι γενικά χαρακτηριστικό ότι παντού συναντούμε τα ζωντανά φύτρα και τις α π α ι τ ή σ ε ι ς της γνώσης. Είναι απλοϊκή πίστη στη δύναμη του λογικού, τη δύναμη, την ισχή, την αντικειμενική αλήθεια της γνώσης". (σσ Β.Ι. Λένιν, "Φιλοσοφικά τετράδια"). Ο Λένιν έδειξε και τις αδύνατες πλευρές του Αριστοτέλη: Την απλοϊκότητα μερικών θέσεών του, τις αντιφάσεις στους ορισμούς, τις κοινωνικές προλήψεις, τις θεολογικές παρεκκλίσεις κλπ. Ταυτόχρονα ο Λένιν υπογράμμισε τις μεγάλες διαστρεβλώσεις, που έκαναν οι σχολιαστές του Αριστοτέλη, που επιδίωξαν να μετατρέψουν το ρεαλιστή Αριστοτέλη σε σχολαστικό και ιδεαλιστή. "Η λογική του Αριστοτέλη - λέει ο Λένιν - είναι αίτημα, αναζήτηση, κάτι το κοντινό προς τη λογική του Χέγκελ και απ΄ αυτήν, από τη λογική του Αριστοτέλη (που παντού, σε κάθε βήμα βάζει α κ ρ ι β ώ ς το πρόβλημα τ η ς δ ι α λ ε χ τ ι κ ή ς), έκαναν ένα νεκρό σχολαστικισμό, αφού πέταξαν όλες τις αναζητήσεις, τις ταλαντεύσεις, τις μέθοδες τοποθέτησης των προβλημάτων". (σσ Λένιν, "Φιλοσοφικά τετράδια").



Υστερα από τον Αριστοτέλη διατηρήθηκε ολόκληρη σχολή μαθητών του, που ονομαζόταν Περιπατητική. Αυτό το όνομα το πήρε, φαίνεται, η σχολή γιατί ο Αριστοτέλης, όταν δίδασκε, δεν καθόταν, αλλά βάδιζε εδώ κι εκεί (περιπατείν). Ανάμεσα στους περιπατητικούς υπήρχαν δύο ρεύματα, η κατεύθυνση των φυσικών επιστημών και η κατεύθυνση της φιλοσοφίας. Επικεφαλής της πρώτης βρίσκονταν οι μαθητές και συνεχιστές του Αριστοτέλη, Θεόφραστος και Δικαίαρχος. Εκτός από τις ειδικές εργασίες, ο Θεόφραστος και ο Δικαίαρχος επεξεργάστηκαν και σχέδια "Περί των αρίστων πολιτειών". Κατά τη γνώμη τους η καλύτερη πολιτική μορφή ήταν η μ ι κ τ ή π ο λ ι τ εί α, που περιείχε ταυτόχρονα στοιχεία μοναρχίας, αριστοκρατίας και δημοκρατίας. Η φυσικο-επιστημονική σχολή του Αριστοτέλη έδοσε σειρά λαμπρούς σοφούς, φυσικούς, φυσιοδίφες και μαθηματικούς. Το άλλο ρεύμα των περιπατητικών παρέκκλινε προς την κατεύθυνση του ιδεαλισμού και του μυστικισμού και προετοίμασε έτσι το έδαφος στο Χριστιανισμό.




Η σημασία του Αριστοτέλη στην παραπέρα εξέλιξη της φιλοσοφίας είναι πολύ μεγάλη. Ιδιαίτερα πολύ ασχολήθηκαν με τον Αριστοτέλη το Μεσαίωνα, μεταφράσανε τα έργα του στη λατινική γλώσσα και δημιούργησαν αληθινή λατρεία για τον Αριστοτέλη, διαστρεβλώνοντας όμως τελείως το αληθινό νόημα της διδασκαλίας του, που το αποκατέστησαν μονάχα οι κλασικοί του Μαρξισμού.
«Γνώσεσθε την αλήθειαν και η αλήθεια ελευθερώσει υμάς»

Re: Λίγα λόγια για τη ζωή και το έργο του Αριστοτέλη

3
α. Το Αριστοτελικό Σύμπαν


Ο Αριστοτέλης, εξεταζόμενος με βάση τις αρχές μιας Επιτο­μής της Φιλοσοφίας του - αρχές πολύ συμπαθείς σήμερα - υποφέρει λιγότερο από τον Πλάτωνα, και μια τέτοια μεταχεί­ριση του προτίθεμαι να επιχειρήσω. Θα προσπαθήσω να εξη­γήσω τις θεμελιώδεις αρχές που υπόκεινται σε κάθε κλάδο της φιλοσοφίας του και όχι τις λεπτομέρειες οποιουδήποτε από αυτούς. Πρώτα όμως θα είναι καλό να δώσω ένα περίγραμμα της ζωής του.

Γεννήθηκε το 384 π.Χ. στα Στάγειρα της Β. Ελλάδας, ήταν Ίωνας με αίμα επιστημονικό στις φλέβες του, γιατί ο πατέρας του ήταν μέλος της ιατρικής συντεχνίας των Ασκληπιαδών και γιατρός του πατέρα του Φιλίππου Β΄ της Μακεδονίας. Στην ηλικία των δεκαεπτά ετών ήρθε στην Αθήνα, να σπουδάσει στην Ακαδημία του Πλάτωνα. Τότε ο Πλάτων έλειπε στη Σικελία, την οποία επισκέφτηκε επανειλημμένα κατά τα επόμενα δέκα χρόνια, αλλά δεν υπάρχει αμφιβολία για το πόσο τερά­στια επίδραση είχε η κεφαλή της σχολής πάνω στον περιφημό­τερο μαθητή της. Ο Αριστοτέλης έμεινε στην Ακαδημία του Πλάτωνα μέχρι το θάνατο του τελευταίου, είκοσι χρόνια αρ­γότερα. Ήταν επιμελής σπουδαστής των διαλόγων, από τους οποίους οι σπουδαιότεροι είχαν κιόλας γραφεί, και θεώρησε τον «Φαίδωνα» ως το πρότυπο για το δικό του φιλοσοφικό δοκίμιο. Όταν, μετά το θάνατο του Πλάτωνα, άφησε την Αθήνα, δεν είχε ίσως σκοπό να διακόψει σχέσεις με την πλα­τωνική παράδοση, γιατί έφυγε μαζί με τον Ξενοκράτη, έναν από τους πιο συντηρητικούς πλατωνιστές, που αργότερα ξα­ναγύρισε για να αναλάβει την αρχηγία της σχολής, και η νέα τους έδρα βρισκόταν σε έναν άλλο πλατωνικό κύκλο. Δεν είχε και πολλά κίνητρα να μείνει στην Αθήνα ο Αριστοτέλης. Ο νέος αρχηγός της Ακαδημίας ήταν ο ανεψιός του Πλάτωνα Σπεύσιππος, του οποίου τις φιλοσοφικές απόψεις δεν συμπα­θούσε ούτε ο ίδιος ούτε ο Ξενοκράτης και επιπλέον την πόλη είχαν πρόσφατα ταράξει τα νέα της κατάληψης της Ολύνθου από το Φίλιππο. Οι φίλοι της Μακεδονίας δεν ήταν συμπα­θείς στην Αθήνα και ο Αριστοτέλης είχε ευνοϊκές διαθέσεις για τη Μακεδονία, και εξ αιτίας των σχέσεων του πατέρα του και από φυσική κλίση.

Το νέο σπίτι τους ήταν η Άσσος, πόλη της Μικρασιατικής παραλίας απέναντι από το νησί της Λέσβου. Εδώ υπήρχε μια κοινότητα ενδιαφέρουσα και συμπαθητική. Ο ντόπιος τύραν­νος Ερμείας, κυβερνήτης ενός μικρού υποτελούς κράτους υπό τον Πέρση Μεγάλο Βασιλιά, είχε δείξει μεγάλο ενδιαφέρον για την πολιτική φιλοσοφία του Πλάτωνα και είχε προσκαλέ­σει στην αυλή του ως μόνιμους φιλοξενούμενους δύο μέλη της Ακαδημίας, τον Έραστο και τον Κορίσκο, που του τους είχε συστήσει ο ίδιος ο Πλάτων. Φαίνεται πως ο Ερμείας υπήρξε σε μικρή κλίμακα ο φιλόσοφος βασιλιάς που μάταια αναζήτη­σε ο Πλάτων στη Σικελία. Όπως και να είναι, ο Ερμείας, τρο­ποποίησε το πολίτευμα με τη συμβουλή των δύο φιλοσόφων και μετά το θάνατο του Πλάτωνα φιλοξένησε με άλλη τόση θερμότητα τον Αριστοτέλη και τον Ξενοκράτη. Υπήρχε στην Άσσο κανονική σχολή, στην οποία εδίδαξε ο Αριστοτέλης κα­τά τα τρία χρόνια της εκεί παραμονής του. Στη συνέχεια έζησε για δύο χρόνια - ήταν τώρα πια σαραντάρης - στο γειτονικό νησί της Λέσβου, πατρίδα του φίλου του και μαθητή του Θεό­φραστου, και από το περιεχόμενο των βιολογικών του έργων φαίνεται πως μέγα μέρος του επιστημονικού του υλικού συγ­κεντρώθηκε στη γύρω περιοχή. Από τη Μυτιλήνη της Λέσβου πήγε το 342 στην Πέλλα με πρόσκληση του βασιλιά Φιλίππου για να αναλάβει τη διδασκαλία του νεαρού Αλεξάνδρου, τότε ηλικίας δεκαπέντε ή δεκαέξι ετών. Ένας άλλος δεσμός μεταξύ Αριστοτέλη και Ερμεία πρέπει να υπήρξαν οι μακεδονικές τους συμπάθειες. Κανείς που δεν θα κρινόταν από πολιτική άποψη υγιής δεν θα μπορούσε να επιλεγεί ως δάσκαλος του διαδόχου, και όσο για τον Ερμεία τον επόμενο χρόνο τον συ­νέλαβαν οι Πέρσες με την κατηγορία ότι συνωμοτούσε με τη Μακεδονία κατά του Μεγάλου Βασιλιά και τον θανάτωσαν με βασανιστήρια. Ο Αριστοτέλης ύψωσε προς τιμή του Ερμεία ένα μνημείο στους Δελφούς και, το πιο ενδιαφέρον από όλα, συνέπεσε ένα ποίημα προς τιμήν του σε μορφή λατρευτικού ύμνου, που έφτασε ως εμάς.*1

Οι ευκαιρίες που πρόσφερε ο διορισμός του Αριστοτέλη στην Πέλλα θα πρέπει να ήταν απεριόριστες, γιατί ο Αριστο­τέλης υιοθετούσε απόλυτα την πλατωνική φιλοδοξία να γίνει δάσκαλος ενός διαδόχου, και συνδύαζε την παράδοση του φι­λόσοφου - βασιλιά με την ισχυρή πεποίθηση για την υπεροχή της ελληνικής φυλής πάνω στις άλλες. Θα μπορούσε να κυβερ­νήσει τον κόσμο, είπε στα «Πολιτικά» του, αρκεί να ήταν πο­λιτικά ενωμένος. Έμεινε στη Β. Ελλάδα ως το θάνατο του Φιλίππου και την ανάρρηση του Αλεξάνδρου το 336. Τότε, όταν ο Αλέξανδρος πέρασε στην Ασία σαν δεύτερος Αχιλλέας, υπέρμαχος της Ελλάδας κατά των βαρβάρων, επέστρεψε στην Αθήνα. Δεν υπήρχαν πια λόγοι, πολιτικοί ή άλλοι, να μην πραγματοποιήσει το σχέδιο του, να εγκαθιδρύσει εκεί μια σχολή δική του. Ο Σπεύσιππος πέθανε το 339 και τον διαδέ­χτηκε στην αρχηγία της Ακαδημίας ο Ξενοκράτης. Σε αυτή λοιπόν τη φάση ίδρυσε το Λύκειον, που ονομάστηκε έτσι, για­τί γειτόνευε με το τέμενος του «Λυκείου» Απόλλωνα. Εδώ ήταν ο «περίπατος», μια στοά, που έδωσε το όνομα του στους οπαδούς του Αριστοτέλη,*2 και στα κτήρια του προσάρτησε ο ιδρυτής μια βιβλιοθήκη (την πρώτη στην ιστορία, μας λέει ο Στράβων) και δημιούργησε τα μέσα για επιστημονική έρευνα, στην οποία και αφοσιώθηκε. Η όλη ατμόσφαιρα του Λυκείου φαίνεται να υπήρξε περισσότερο επιστημονική παρά φιλοσο­φική με σύγχρονη έννοια. Ενθάρρυνε τις επιστήμες της παρα­τήρησης και οι μαθητές του ρίχθηκαν στη δουλειά και ετοίμα­ζαν συλλογές υλικού που θα αποτελούσε τη βάση των επιστη­μών αυτών, και πρόσθεταν υλικό στον πελώριο όγκο που ήδη είχε συγκεντρώσει ο ίδιος.


Αυτή η ειρηνική ζωή θρυμματίστηκε το καλοκαίρι του 323, όταν το απίστευτο νέο του θανάτου του Αλεξάνδρου έφτασε στην Αθήνα. Η αθηναϊκή Εκκλησία του Δήμου αμέσως απο­φάσισε να ελευθερώσει τις ελληνικές πόλεις από τις μακεδονικές φρουρές. Στο κύμα των αντιμακεδονικών αισθημάτων που ακολούθησε, διατυπώθηκε μήνυση κατά του Αριστοτέλη, με την παλιά κατηγορία της «ασεβείας» που είχε εκτοξευθεί και κατά του Αναξαγόρα και του Σωκράτη. Έχοντας υπόψη του ο Αριστοτέλης τον Σωκράτη, λένε, παρατήρησε - καθώς απο­συρόταν σε εθελούσια εξορία στην ευβοϊκή Χαλκίδα - πως ήθελε να «εμποδίσει τους Αθηναίους να διαπράξουν ένα δεύ­τερο αμάρτημα σε βάρος της φιλοσοφίας».*3 Στη Χαλκίδα έζησε μόνο ένα χρόνο και πέθανε το 322, στην ηλικία των εξήντα δύο ετών.
«Γνώσεσθε την αλήθειαν και η αλήθεια ελευθερώσει υμάς»

Re: Λίγα λόγια για τη ζωή και το έργο του Αριστοτέλη

4
Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του Αριστοτέλη ως φιλοσόφου είναι ένας ρωμαλέος κοινός νους, που αρνιόταν να πιστέψει ότι αυτός ο κόσμος ήταν κάτι άλλο και όχι απόλυτα πραγματι­κός. Η φιλοσοφία, όπως πίστευε, αποτελούσε προσπάθεια ερ­μηνείας του φυσικού κόσμου και, αν δεν κατόρθωνε να κάμει κάτι τέτοιο, ή αν μπορούσε να τον εξηγήσει μόνο με την παρα­δοχή ενός μυστηριώδους, υπερβατικού κόσμου προτύπων, χω­ρίς τη χαρακτηριστικά φυσική ιδιότητα της κίνησης, τότε θα έπρεπε να τη θεωρήσει αποτυχημένη. Το σχόλιο του σχετικά με τις πλατωνικές ιδέες είναι χαρακτηριστικό: «Το να λέμε όμως ότι αυτά είναι πρότυπα και ότι τα άλλα έχουν μετοχή σε αυτά, αυτά τα λόγια είναι κενολογίες και ποιητικές μεταφορές».*4

Αναπόφευκτα λοιπόν η κυρίαρχη νότα της φιλοσοφίας του ήταν η σύγκρουση. Γι' αυτό και, όπως είδαμε, ήταν ο άνθρω­πος που υπήρξε μαθητής και φίλος του Πλάτωνα για είκοσι χρόνια από την ηλικία των δεκαεπτά. Ως νέος παραδέχτηκε το σύνολο της πλατωνικής φιλοσοφίας περί της υπάρξεως δύο κόσμων - τη θεωρία των Ιδεών, την αθανασία και μετενσάρ­κωση της ψυχής, και την άποψη ότι η γήινη γνώση είναι βαθ­μιαία ανάμνηση της γνώσης που προέρχεται από έναν άλλον κόσμο. Αν αργότερα ένιωσε την παρακίνηση, ως ανεξάρτητος διανοητής, να εγκαταλείψει τις μυστικές θεωρίες περί Ιδεών και συγγένειας της ψυχής με τα επέκεινα, αποτελούσαν αυτά μέρος της κληρονομιάς που ποτέ δεν αποποιήθηκε. Βασικά παρέμεινε με το μέρος του Πλάτωνα και του Σωκράτη. Όπως είπε o Cornford : «Παρά την όλη αυτή αντίδραση που κατευ­θυνόταν προς τον κοινό νου και το εμπειρικό γεγονός, ο Αριστοτέλης δεν μπορούσε ποτέ να πάψει να είναι πλατωνικός. Η σκέψη του, όχι λιγότερο από του Πλάτωνα, κυριαρχείται από την ιδέα της έφεσης (= aspiration ), την οποία είχε κληρονομή­σει από τον Σωκράτη μέσω του δασκάλου του - την άποψη δηλ. ότι η αληθινή αιτία, ή εξήγηση των πραγμάτων, πρέπει να αναζητηθεί όχι στην αρχή, αλλά στο τέλος».1

Με άλλα λόγια, το ερώτημα που μπορεί και πρέπει να απαντήσει η φιλοσοφία είναι: «Γιατί;» Δεν αρκεί να απαντή­σουμε στο ερώτημα «Πώς;»*5 Για να μιλήσουμε πιο αυστηρά, μπορούμε να πούμε ότι η διαρκής κληροδοσία του πλατωνισμού στον Αριστοτέλη ήταν διπλή, αν και οι δύο της πλευρές συνδέονται εσωτερικά. Ό,τι ανέλαβε και διατήρησε ήταν: (α) η τελεολογική άποψη· (β) η πεποίθηση ότι η πραγματικότητα έγκειται στη μορφή.

Δεν μπορούσε να εγκαταλείψει τη συναίσθηση ότι η μορφή είχε την υπέρτατη σημασία, στην οποία μορφή, όπως είδαμε, ήταν φυσικό για τους Έλληνες να περικλείουν και τη λειτουρ­γία. Το να ξέρουμε την ύλη από την οποία είχε προέλθει κάτι αποτελούσε μόνο δευτερεύουσα γνώση, εφόσον από την ίδια αρχική ύλη είχαν προέλθει και άλλα πράγματα που είχαν δια­φορετικά εξελιχτεί, ενώ το να κατανοήσεις κάτι σήμαινε να δείξεις γυμνά τα χαρακτηριστικά που το κάνουν να ξεχωρίζει από τα άλλα πράγματα. Ο ορισμός λοιπόν πρέπει να δηλώνει τη μορφή στην οποία είχε φτάσει. Σε αυτό, κατά τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, έγκειται η ουσία του. Αυτό το ερώτημα να ζητούμε την ουσία των πραγμάτων στο «από τι προέρχον­ται» ή «σε τι καταλήγουν» μας εισάγει σε μια θεμελιακή διά­σπαση θεώρησης που υπάρχει και στον σημερινό κόσμο, όσο και στον αρχαίο, μεταξύ των απλών ανθρώπων, όπως και με­ταξύ των φιλοσόφων. Ξέροντας ότι ο άνθρωπος εξελίχτηκε από κατώτερες μορφές ζωής, είναι φυσικό μερικοί από μας να λένε ότι ο άνθρωπος «δεν είναι στο κάτω κάτω παρά» ένας πίθηκος ή και ένα κομμάτι από πρωτόπλασμα που συνέβη να ακολουθήσει μια κάποια κατεύθυνση. Για άλλους η ουσία του ανθρώπου συνίσταται στις ιδιότητες που τον κάνουν να ξεχω­ρίζει σήμερα από τις κατώτερες μορφές ζωής, στις οποίες ανή­καν οι προγονοί του. Δεν βλέπουν τι άφησε πίσω αλλά τις δυνατότητες του, και σημερινές και μελλοντικές. Ό,τι σήμερα μπορεί να κάνει, αυτό είναι το σημαντικό - η λειτουργία του, που εξαρτάται από τη μορφή του. Το έσχατο επιχείρημα που βαραίνει στην εκλογή πιθανόν δεν είναι ορθολογικό και είναι - πασίγνωστο! - αδύνατο για τη μια πλευρά να πείσει με επι­χειρήματα την άλλη.

Εδώ λοιπόν συναντάμε έναν άνθρωπο με πεποίθηση εξίσου ισχυρή όσο και ο Πλάτων και για τα δύο, και για το ότι η γνώση είναι δυνατή και για το ότι πρέπει να είναι γνώση της μορφής και όχι της ύλης. Όμως από αυτές τις μείζονες ο Πλά­των, όπως ξέρουμε, συμπέρανε ότι η μόνη δυνατή ερμηνεία ήταν η προϋπόθεση της υπάρξεως ενός κόσμου υπερβατικών και απόλυτων μορφών, που εν μέρει και παροδικά πραγματο­ποιούνται στον κόσμο της φύσης. Αυτό δεν ανεχόταν ο κοινός νους του Αριστοτέλη, γιατί η σχέση ανάμεσα στους δύο κό­σμους, η αιτιολόγηση των Ιδεών, έμενε ανεξήγητη. Πάνω απ' όλα δεν βοηθούσαν στο να ερμηνευτεί αυτό που υπήρξε η κύ­ρια δυσκολία της πρώιμης ελληνικής φιλοσοφίας και που ο Αριστοτέλης θεωρούσε ως το μόνο πράγμα που πάνω απ' όλα χρειαζόταν ερμηνεία· δηλαδή τα φαινόμενα της κίνησης και της μεταβολής. Γι' αυτό και τις αντέκρουσε, αλλά η δυσκολία που είχαν σκοπό να αντιμετωπίσουν μπορούμε να πούμε ότι παρέμενε. Πώς να φέρεις μέσα στην περιοχή της φιλοσοφικής γνώσης έναν κόσμο ασταθών φαινομένων, που συνεχώς μετα­βάλλεται, που δημιουργείται και φθείρεται πάλι, που δεν εί­ναι ο ίδιος για δύο διαδοχικά χρονικά σημεία; Πού βρίσκεται αυτή η σταθερότητα που, όπως είδαμε στην αρχή, αναζητεί ο ανθρώπινος νους;


Η απάντηση του Αριστοτέλη βρίσκεται σε δύο σχετικές έν­νοιες θεμελιώδεις για τη φιλοσοφία του:

α) την έννοια της σύμφυτης μορφής·

β) την έννοια της δυνατότητας («δύναμις»).
«Γνώσεσθε την αλήθειαν και η αλήθεια ελευθερώσει υμάς»

Re: Λίγα λόγια για τη ζωή και το έργο του Αριστοτέλη

5
α) Σύμφυτη μορφή. Με γενικούς όρους, η άποψη του Αρι­στοτέλη είναι ότι, αν και με πρώτη ματιά ο κόσμος φαίνεται να βρίσκεται σε συνεχή κίνηση και δεν προσφέρει σταθερές αλήθειες τέτοιες που να μπορούν να αποτελέσουν αντικείμενο της επιστημονικής σκέψης, όμως ο φιλόσοφος μπορεί, σε μια νοητική πορεία, να αναλύσει αυτή τη συνεχή παλίρροια και θα βρει ότι σε αυτήν υπόκεινται κάποιες βασικές αρχές ή στοιχεία που δεν αλλάζουν. Δεν είναι μια σειρά από ουσίες που υπάρχουν χωριστά από τον αισθητό κόσμο, αλλά ενυπάρ­χουν και κατανοούνται χωριστά από τα υλικά αντικείμενα. Δεν μεταβάλλονται και αποτελούν τα αντικείμενα της ορθής φιλοσοφίας.

Καθώς προχωρούμε στο ερώτημα ποιες είναι αυτές οι αρ­χές, θα πρέπει να θυμηθούμε το αρχικό αίτημα του κοινού νου κατά τον Αριστοτέλη ότι μόνο τα επιμέρους αισθητά αντικεί­μενα έχουν ατομική ύπαρξη*6 - αυτός ο άνθρωπος, αυτό το άλογο, όπως λέει. Η όλη έρευνα γίνεται για να κατανοήσουμε αυτό το ατομικό αντικείμενο. Για να πραγματοποιήσουμε αυ­τό, θα πρέπει να αντιληφθούμε ορισμένα στοιχεία σχετικά με αυτό, πρέπει να ορίσουμε την τάξη στην οποία ανήκει, να αναλύσουμε την εσωτερική του δομή που βάσει της λογικής υποθέτουμε ότι έχει. Παρουσιάζεται λοιπόν ο φιλόσοφος να εξετάζει τα γύρω του πράγματα σε μια προσπάθεια να συλλά­βει με την αφαίρεση, με τη βοήθεια αρχικά μιας επαγωγικής ανάλυσης, ορισμένες κοινές αρχές που υπάρχουν (δεν είναι απλώς νοητικές αφαιρέσεις), υπάρχουν όμως μόνο στα συγκε­κριμένα αντικείμενα. Μπορούμε παρ’ όλ’ αυτά να τα αντιμε­τωπίσουμε χωριστά με τη νοητική μας μέθοδο και έτσι ιδωμέ­να θα ερμηνεύσουν τη φύση του ίδιου του συγκεκριμένου αν­τικειμένου.

Από αυτή την άποψη κάθε χωριστό αντικείμενο του φυσι­κού κόσμου αποκαλύπτεται σύνθετο. Στην πράξη μπορούμε να το ονομάσουμε συγκεκριμένο αντικείμενο· η αντίστοιχη λα­τινική λέξη ( concretimi ) σημαίνει «συνενωμένο» και αποτελεί μετάφραση του ελληνικού όρου που χρησιμοποιεί για ένα τέ­τοιο αντικείμενο ο Αριστοτέλης.*7 Αποτελείται σε κάθε δεδο­μένη στιγμή από ένα υπόστρωμα, που ονομάζεται ύλη του, που έχει διαμορφωθεί, και κυριαρχείται, από μια μορφική φύση. Εφόσον τα αισθητά μεταβάλλονται (και τη μεταβολή θεωρούσαν οι αρχαίοι ως κάτι που συνέβαινε ανάμεσα σε δύο αντίθετα ή άκρως αντίθετα - από μαύρο σε άσπρο, από ζεστό σε ψυχρό, από μικρό σε μεγάλο κ.ο.κ.), ο Αριστοτέλης έκαμε χρήση του όρου που οι πρώιμοι Έλληνες φιλόσοφοι εχρησιμοποίησαν, και αποκάλεσαν - και εκείνοι - τις μορφές «εναντία». Ο λόγος για τον οποίο οι πρόδρομοι του βρήκαν το πρόβλημα της μεταβολής τόσο δύσκολο να ερμηνευθεί λογικά, είπε, ήταν ότι συζητούσαν σαν να επιζητούσαν τη συναίνεση των άλλων στην άποψη τους ότι αυτές οι αντίθετες ιδιότητες μπορούσαν να μεταβληθούν η μία στην άλλη. Έκαμαν σύγχυ­ση της κρίσης «αυτό το ψυχρό αντικείμενο ζεστάθηκε» και της κρίσης «η θερμότητα έγινε ψύχος». Η δεύτερη κρίση αποτελεί παραβίαση του νόμου της αντιφάσεως και είναι αδύνατη, όπως ο Παρμενίδης πολύ έξυπνα είχε παρατηρήσει. Από εδώ προκύπτει η ανάγκη να αξιώσουμε την ύπαρξη υποστρώμα­τος,*8 που είναι καθαυτό (αν και βέβαια ποτέ δεν υπάρχει γυμνό και μόνο του) χωρίς καμιά ιδιότητα. Με δεδομένο το υποκείμενο - με δεδομένη δηλαδή τη, θεωρούμενη ως ουσια­στική, διάκριση μεταξύ ουσίας και ιδιότητας (κατηγορήματος) - μπορούμε να εξηγήσουμε κάποια εξελικτική πορεία - π.χ. την ψύχρανση, το ξεθώριασμα ή το θάνατο - με το να πούμε όχι ότι η θερμότητα, το βαθύ χρώμα ή η ζωή μεταβλήθηκαν στο αντίθετο της, το ψύχος, το ανοικτό χρώμα, το θάνατο, αλλ' ότι η θερμότητα, το βαθύ χρώμα ή η ζωή εγκατέλειψαν το συγκεκριμένο αντικείμενο και αντικαταστάθηκαν σε αυτό από κάτι άλλο. Τη διάκριση είχε τονίσει ο Πλάτων, που μιλάει στον «Φαίδωνα» για τη διανοητική σύγχυση που προκύπτει από την υποκατάσταση των «πραγμάτων που έχουν αντίθετες ιδιότητες» με τα αντίθετα καθαυτά.*9 Αλλ' η λύση του Αρι­στοτέλη διέφερε από την πλατωνική ως προς αυτή την ουσια­στική άποψη, ότι δηλ., ενώ ο Πλάτων θεωρούσε ζωτικό να επιβεβαιώσει την ύπαρξη των «ειδών» χωριστά και καθαυτά, καθώς ταυτόχρονα με κάποιο μυστηριώδη τρόπο «διείσδυαν» στα συγκεκριμένα όντα που τα αποκαλούμε με το όνομα τους, για τον Αριστοτέλη τα «είδη» βρίσκονται πάντοτε μέσα σε κά­ποιο φυσικό σώμα.

β) «Δύναμις», «δυνάμει είναι» (= δυνατότητα). Καθώς εισά­γουμε την έννοια αυτή, θα πρέπει πρώτα απ' όλα να πούμε ότι η τελολογία, όπως την καταλάβαιναν ο Πλάτων και ο Αριστο­τέλης, ζητούσε την ύπαρξη ενός «τέλους» (= σκοπού), δηλαδή μιας τελειότητας που κάτω από την επιρροή της θα τελείται η δραστηριότητα του φυσικού κόσμου. Αυτή δεν προϋποθέτει αναπόφευκτα την έννοια της οργανωμένης προόδου. Η οργα­νωμένη πρόοδος είναι έννοια απολύτως νοητή και χωρίς δη­λαδή την υπόθεση ότι η τελειότητα, ή ο σκοπός, στην οποία τείνει υπάρχει κιόλας κάπου. Αυτή την ιδέα πράγματι υπο­στηρίζει ένας σύγχρονος βιολόγος της εξέλιξης, ο Julian Hu ­ xley . Αλλ' ο πλατωνιστής δεν σκέφτεται με αυτόν τον τρόπο. Όπως λέει ο Αριστοτέλης: «όπου υπάρχει κάτι καλύτερο, εκεί πρέπει να υπάρχει και το άριστο»*10, ή - όπως θα το λέγαμε εμείς - οι συγκρίσεις δεν έχουν νόημα, εκτός αν υπάρχει από­λυτο πρότυπο στο οποίο να αναφέρονται. Δεν μπορείτε δηλα­δή να μιλάτε για πρόοδο ή να ξέρετε αν αληθινά τα πράγματα πάνε μπροστά ή πίσω, αν η κλίμακα των αξιών σας δεν είναι διαφορετική από την καθαρά σχετική. Και θα πρέπει να είναι σχετική, εκτός αν υπάρχει κάπου μια τελειότητα με δάση την οποία να κρίνονται όλα, ανάλογα με το αν φτάνουν ως αυτή ή όχι, είτε υστερούν περισσότερο είτε λιγότερο. Έτσι τουλάχι­στον σκεπτόταν ο Αριστοτέλης. Αυτή την τελειότητα προσφέ­ρει, στο αριστοτέλειο σύμπαν, ο θεός του, που είναι η μόνη υπάρχουσα καθαρή αυλή μορφή. Δεν έχει τη μορφή κανενός στον κόσμο, κι έτσι δεν ξαναγυρίζουμε στις χωριστές ειδικές πλατωνικές μορφές, που ο Αριστοτέλης τις θεωρούσε κάτι σαν άχρηστα πανομοιότυπα των αισθητών πραγμάτων.
«Γνώσεσθε την αλήθειαν και η αλήθεια ελευθερώσει υμάς»

Re: Λίγα λόγια για τη ζωή και το έργο του Αριστοτέλη

6
Στη φύση αυτού του ανώτατου όντος πρέπει να ξαναγυρί­σουμε αργότερα, συνεχίζοντας προς το παρόν την πορεία μας στον κόσμο των αισθητών. Σε αυτόν τον κόσμο κάθε καινού­ριο έμψυχο ον πρέπει να έχει γονέα, ο οποίος αποτελεί κατά δύο τρόπους την αιτία του γεννώμενου· πρώτα-πρώτα είναι ο γεννήτορας και κατά δεύτερο λόγο αποτελεί το παράδειγμα της ειδικής μορφής στην οποία θα αναπτυχθεί το νέο ον. Με αριστοτελικούς όρους ο γονέας είναι αναγκαίος και ως ποιη­τική και ως μορφική-τελική αιτία. Ανήκει στη «φύση» του νεογέννητου ζώου ή φυτού να αγωνιστεί να πραγματώσει την ειδική του μορφή - όπως αυτή παραδειγματικά ενσαρκώνεται στον γεννήτορα - η οποία πρέπει να προϋπάρχει. Αν ο κόσμος είχε δημιουργηθεί «εν χρόνω», η κότα - κατά την Αριστοτελι κή φιλοσοφία — θα είχε κάμει το αυγό. Υποστήριζε όμως ότι ο κόσμος υπάρχει αιώνια και η συνολική του ύπαρξη εξασφαλί­ζεται με την αιώνια και απόλυτη τελειότητα της καθαρής μορ­φής, του Θεού. Βέβαια μόνο σε χαλαρή, καθότι σχετική, έν­νοια ο συγκεκριμένος γεννήτορας αντιπροσωπεύει την τελειό­τητα. Ο εντομολόγος μιλεί για το «τέλειο έντομο» σε αντίθεση με τη νύμφη, αλλά το έντομο δεν έχει απόλυτη τελειότητα. Αν η δημιουργία ενός μεμονωμένου έμψυχου όντος απαιτεί να προϋπάρχει τελειότητα στη μερική και σχετική σφαίρα των ει­δών, η ύπαρξη του όλου κόσμου συνολικά απαιτεί την ύπαρξη μιας απόλυτης τελειότητας. Με το να πραγματώσει όσο επαρ­κέστερα μπορεί τη δική του ειδική μορφή κάθε πλάσμα, μιμεί­ται (μπορούμε να πούμε), με το δικό του περιορισμένο τρόπο, την αιώνια τελειότητα του Θεού. Η εσωτερική ώθηση να κάμει κάτι τέτοιο, αυτό αποτελεί την «φύσιν» κάθε έμψυχου όντος. Τόσο πολύ επηρέαζε τον Αριστοτέλη η ανάγκη να ερμηνεύσει την κίνηση - μια ανάγκη που η προηγούμενη ιστορία της ελλη­νικής σκέψης την είχε καταστήσει, με τρόπο που ελπίζω πως διασάφησα, υπέρτατη - ώστε την περιέλαβε στον ορισμό των έμψυχων όντων, τα οποία «περιέχουν μέσα τους μια αρχή κι­νήσεως και ηρεμίας»*11

Ορισμένοι, όπως είδαμε, τόσο πολύ νικήθηκαν από τη δυ­σκολία να ερμηνεύσουν την κίνηση, ώστε κατέληξαν στο απελ­πισμένο τέχνασμα να αρνηθούν την ύπαρξη τους. Ο ίδιος ο Πλάτων (αν και υπάρχουν χωρία στους τελευταίους του διά­λογους που δείχνουν ότι το θέμα τον ανησυχούσε) αναγκάστη­κε, από το γεγονός ότι ο κόσμος μεταβάλλεται, να δηλώσει ότι ο κόσμος είναι σαν πραγματικός και ότι πρέπει να αναζητή­σουμε την πραγματικότητα σε μια σφαίρα υπερβατική χωρίς φυσική κίνηση και μεταβολή. Με την εγκάρδια λοιπόν αποδο­χή της κίνησης, στην οποία τον οδηγούσε η πιο επιστημονική (και ειδικότερα βιολογική) νοοτροπία του, έθεσε ο Αριστοτέ­λης στον εαυτό του την υποχρέωση να απαντήσει σε όσους, όπως ο Παρμενίδης, είχαν δηλώσει πως η κίνηση δεν υπάρχει. Το δίλημμα του Παρμενίδη ήταν, όσο και οτιδήποτε άλλο, συ­νέπεια της ανωριμότητας της γλώσσας και της λογικής στην εποχή του, και την οδό διαφυγής την είχε κιόλας υποδείξει ο

Πλάτων. Ο Αριστοτέλης παράφρασε το δίλημμα ως εξής: Δεν υπάρχει γίγνεσθαι, γιατί ούτε αυτό που είναι θα γίνει (γιατί είναι κιόλας), ούτε κάτι μπορεί να γίνει (= υπάρξει), εφόσον δεν είναι*12. Ο Πλάτων είχε δείξει ότι αυτό το δίλημμα εξακο­λουθούσε να υπάρχει, γιατί δεν ήμασταν σε θέση να αντιλη­φθούμε ότι το ρήμα «είμαι» έχει δύο τελείως διαφορετικές ση­μασίες, (α) υπάρχω, (β) είμαι κάτι (είμαι άνθρωπος, είμαι θερμός κλπ.). Στηριζόμενος σε αυτό ο Αριστοτέλης εισήγαγε ως λύση τη διπλή έννοια του όντος, τη δυνητική και την πραγ­ματική*13, μια διάκριση που τόσο σταθερά χρησιμοποιείται σήμερα, ώστε είναι δύσκολο να θυμηθούμε πόση σκέψη χρειά­στηκε για να στρωθεί ο δρόμος ο σχετικός.

Η παλιά αντίθεση ανάμεσα στο «τι υπάρχει» και στο «τι δεν υπάρχει» δεν αντιπροσωπεύει, λέει ο Αριστοτέλης, τη σωστή θέση. Βέβαια όπου δεν υπάρχει τίποτα, δεν μπορεί ποτέ να υπάρξει κάτι. Κανείς Έλληνας δεν θα αρνιόταν την αλήθεια του ρητού « ex nihilo nihil »*14, και αυτός ήταν ένας από τους λόγους που θεωρούσαν το σύμπαν αιώνιο. Αυτό όμως δεν εί­ναι το θέμα μας. Το έμβρυο «δεν είναι» άνθρωπος. Η κρίση δεν σημαίνει ανυπαρξία του εμβρύου, αλλά μάλλον το θετικό γεγονός ότι εδώ έχουμε ένα τμήμα ύλης τέτοιας φύσεως που να μπορεί να μετατραπεί σε άνθρωπο. Με άλλα λόγια αποτε­λεί δυνητικά*15 άνθρωπο. Με δεδομένη την ανάλυση των συγ­κεκριμένων όντων σε υποκείμενο (= ύλη) και μορφή, θα μπο­ρούσε να πει ο Αριστοτέλης ότι το ον αυτό αποτελείται από ένα υποκείμενο που τη στιγμή εκείνη «έχει στέρηση»*16 της μορφής του ανθρώπου. Και αυτό δεν αποτελεί καθαρά αποφατική κρίση, αλλά ενυπάρχει η δυνατότητα να πραγματο­ποιηθεί η μορφή. Βλέπει όλη τη φύση με τα μάτια ενός τεχνο­λόγου, και εδώ πάλι προέχει η έννοια της λειτουργίας. Λει­τουργία του οφθαλμού π.χ. είναι η όραση. Με αριστοτελικούς όρους, το μάτι δεν έχει πραγματοποιήσει τη μορφή του και δεν λειτουργεί στην πράξη, αν δεν βλέπει. Αν λοιπόν ένα μάτι είναι τυφλό, χαρακτηρίζεται από τη στέρηση της όρασης. Η κρίση δεν μπορεί να ισχύσει σωστά για το φύλλο ενός φυτού, κι ας μη βλέπει περισσότερο από το τυφλό μάτι ενός νεογέννη­του γατιού, γιατί δεν είναι δουλειά του να βλέπει. Αν από την άλλη ένα φυτό μεγαλώνει στο σκοτάδι και τα φύλλα του είναι ασπριδερά, σωστά θα λέγαμε ότι χαρακτηρίζονται από τη στέ­ρηση του πράσινου χρώματος, γιατί είναι στη φύση τους να γίνουν πράσινα. Η μορφή αποτελεί την ουσία ή την αληθινή φύση ενός όντος και η πλήρης κατοχή της μορφής εξισώνεται προς τη σωστή εκτέλεση της λειτουργίας.

Οι δύο έννοιες που εδώ περιγράψαμε, α) η σύμφυτη μορφή, και β) η έννοια του «δυνάμει καί εντελέχεια είναι», συνδέον­ται έτσι στενά. Η άποψη ότι τα φυσικά όντα προχωρούν από το δυνητικό στο πραγματικό χάρη στην ίδια τους τη δυναμική φύση δεν μπορεί να διαχωριστεί μέσα στο νου μας από την ανάλυση των πραγμάτων, αν τα πάρουμε όπως είναι, η οποία ανάλυση αποκαλύπτει την ανάγκη να υπάρχει ένα ακαθόριστο «υποκείμενο» ικανό να διαμορφωθεί σε ποικίλους βαθμούς χάρη σε ιδιότητες που είναι καθαυτές μη μεταμορφώσιμες. Το ένα μπορεί να παραβληθεί προς τη στιγμιαία ακτινογραφία των ακτινών Χ. Το άλλο αποτελεί ερμηνεία της πορείας. Εφό­σον όμως κατά την Αριστοτέλεια αντίληψη τα φαινόμενα που πρώτιστα απαιτούν ερμηνεία είναι η μεταβολή και η κίνηση, η δυναμική άποψη για τη φύση - αυτή που μας δίνουν οι όροι «δύναμις» και «ενέργεια» — κυριαρχεί στο σύστημα και βοηθεί πάρα πολύ αυτόν που την επινόησε να διαμορφώσει θεωρίες ανάλογες για κάθε κλάδο της γνώσης.

Μπορούμε τώρα να πλησιάσουμε το πρόβλημα του αριστο­τελικού θεού και τη σχέση Θεού και κόσμου. Ο Πλάτων στα γηρατιά του, όπως είδαμε, όρισε τον Θεό ως ψυχή και την ψυχή ως «το εαυτό κινούν». Ο Αριστοτέλης ξεκίνησε από εκεί, αλλά δεν μπορούσε να μείνει εκεί, εφόσον η ιδέα αυτή δεν ικανοποίησε τον συνειδησιακό του ορθολογισμό. Ο θεός του δεν αποτελούσε αρχικό αίτημα, αλλά το τελικό βήμα σε μια αλυσίδα επιχειρημάτων που τον οδήγησε στο συμπέρασμα ότι ήταν αδύνατη η έννοια του αυτο-κινούμενου. Αυτό το επι­χείρημα από την κίνηση μπορεί να φαίνεται ελάχιστα σχετικό προς οτιδήποτε έχουμε συνηθίσει να θεωρούμε ως θεολογία, αλλ’ όμως είναι ουσιώδες για την κατανόηση της περίεργης φύσης της Αριστοτελικής θεότητας.
«Γνώσεσθε την αλήθειαν και η αλήθεια ελευθερώσει υμάς»

Re: Λίγα λόγια για τη ζωή και το έργο του Αριστοτέλη

7
Για κάθε μεταβολή πρέπει να υπάρχει εξωτερική αιτία. Ξέ­ρουμε ότι η φύση καθενός περιέχει μια έμφυτη τάση ή ικανό τητα για μεταβολή και ανάπτυξη προς κάποια κατεύθυνση, και γι' αυτό καλείται «δύναμις». Είναι μια δύναμη που αντα­ποκρίνεται στο σωστό ερέθισμα, αλλά δεν αποτελεί επαρκή ερμηνεία της μεταβολής που πραγματοποιείται. Η μεταβολή απαιτεί ένα εξωτερικό αίτιο ή ένα ερέθισμα, χωρίς το οποίο η εσωτερική δυνατότητα θα παραμείνει υπνώττουσα. Κάτι άλλο πρέπει να ενεργήσει μαζί με την τριπλή ικανότητα, δηλ. το ποιητικό αίτιο (που δίνει την κίνηση), το μορφικό αίτιο (γιατί στα έμψυχα όντα το ξεκίνημα πρέπει να προέλθει από ένα μέ­λος του ίδιου γένους) και το τελικό αίτιο (που αναπαριστά τον σκοπό προς τον οποίο κατευθύνεται η ανάπτυξη). Δεν υπάρχει παιδί χωρίς φυσικούς γονείς ή σπόρος που να μην προέρχεται από ώριμο φυτό.

Το αδύνατο της μεταβολής που έχει αιτία τον εαυτό της προκύπτει από την παράθεση δύο κρίσεων. Πρώτα-πρώτα η μεταβολή ή κίνηση αποτελεί πορεία ή, με αριστοτελικούς όρους, όσο διαρκεί η πορεία, η δυνατότητα για την οποία μι­λούμε δεν έχει ολοκληρωμένα πραγματωθεί. Κατά δεύτερο λό­γο, αυτός που κινεί πρέπει έχει κιόλας στην κατοχή του τη μορφή ή την πραγματικότητα προς την οποία κινείται το μετα­βαλλόμενο αντικείμενο. Για να γεννηθεί ένας άνθρωπος, θα πρέπει να υπάρχει ενήλικας· για να ζεσταθεί ένα υγρό μέχρι κάποια θερμοκρασία, θα πρέπει να υπάρχει κάτι που έχει κιό­λας φτάσει σε αυτή τη θερμοκρασία ή την έχει ξεπεράσει. Η άποψη λοιπόν ότι κάτι αποτελεί αιτία της δικής του κίνησης, αν μεταφραστεί σε Αριστοτελικούς όρους, θα σήμαινε ότι εί­ναι ταυτόχρονα δυνητικό και πραγματικό, όσον αφορά την ίδια συγκεκριμένη μεταβολή· πράγμα που είναι άτοπο.

Αυτό το αίτημα του έξωθεν κινούντος ικανοποιείται για κά­θε συγκεκριμένη μεταβολή μέσα στα όρια του φυσικού κό­σμου. Πρέπει όμως να ικανοποιηθεί και για το Σύμπαν ως σύνολο. Πρέπει να υπάρχει ένα αίτιο εκτός του κόσμου και, εφόσον το κοσμικό πλαίσιο*17 είναι αιώνιο, πρέπει και η αιτία να είναι αιώνια. Αναζητούμε ένα τέλειο ον, το «άριστον», με βάση το οποίο κρίνεται το «κρείττον» και το «χείρον»*18 σε αυτόν τον κόσμο της ύλης και της ατέλειας, μια πρώτη δηλ. αιτία στην οποία τελικά οφείλουν την κίνηση τους όλες οι αι τίες της μεταβολής και της κίνησης μέσα στον κόσμο. Μια τέ­τοια αιτία πρέπει να υπάρχει που να κρατεί σε κίνηση τα πε­ριστρεφόμενα ουράνια σώματα, από την κανονικότητα των οποίων εξαρτάται η σωστή διαδοχή ημέρας και νύχτας, θέ­ρους και χειμώνα και επομένως τελικά η ζωή όλων των όντων πάνω στη γη. Όντας αιώνια η αιτία αυτή και τέλεια, δεν περι­έχει στοιχεία μη πραγματοποιημένης δυνατότητας, και γι’ αυ­τό δεν μπορεί να κινείται με τη φιλοσοφική έννοια, δηλ. να προ­χωρεί από το «δυνάμει» στο «ενεργεία (εντελέχεια) είναι». Φτά­νουμε έτσι στην έννοια του Θεού ως του Κινούντος Ακινήτου.

Πριν δούμε τη φύση αυτού του θεϊκού όντος, ίσως διασαφή­σουμε περισσότερο τα πράγματα, αν δώσουμε μια σύντομη πε­ριγραφή του διαγράμματος του αριστοτελικού σύμπαντος. Εί­ναι σφαιρικό, με τους απλανείς στην περιφέρεια της και τη γη, σφαιρική και αυτή, ακίνητη στο κέντρο. Στο εσωτερικό της εξώτατης σφαίρας βρίσκονται, η μία μέσα στην άλλη, οι σφαί­ρες που μεταφέρουν τους πλανήτες, τον ήλιο και τη σελήνη. Αυτές οι σφαίρες αποτελούνται από το πέμπτο στοιχείο (ή «πεμπτουσία»), συγκεκριμένα τον αιθέρα, μια ουσία αόρατη, καθαρότερη από τη φωτιά. Τα αστέρια και οι πλανήτες έχουν στερεωθεί σε κάποιο σημείο στις αντίστοιχες σφαίρες τους και περιστρέφονται με την περιφορά της όλης σφαίρας. Κάθε σφαίρα περιστρέφεται γύρω από έναν άξονα και η φαινομενι­κά ακανόνιστη κίνηση των πλανητών εξηγείται με την υπόθε­ση ότι οι σφαίρες τους δεν περιστρέφονται γύρω από τους ίδιους άξονες ή με τις ίδιες ταχύτητες προς την εξώτερη σφαί­ρα των απλανών, και από το ότι κάθε σφαίρα μεταδίδει την κίνηση της στη σφαίρα που είναι αμέσως μέσα της. Έτσι η κίνηση όλων των σφαιρών, εκτός της σφαίρας της εξώτατης περιφέρειας, αποτελεί συνδυασμό της δικής τους περιστροφής με τις κινήσεις των σφαιρών που βρίσκονται επάνω τους· και έξυπνες μαθηματικές λύσεις προτάθηκαν από τους αρχαίους αστρονόμους, για να εξηγηθούν οι προφανείς κινήσεις με βά­ση αυτή την υπόθεση. Αυτή την υπαγωγή των εμφανώς ακα­νόνιστων κινήσεων των πλανητών σε ένα συνδυασμό κυκλικών κινήσεων, σαν τις κινήσεις που μπορούμε να έχουμε στο εσω­τερικό μιας ομάδας σφαιρών που περιστρέφονται προς διαφο­ρετικές κατευθύνσεις, διατήρησαν οι Ευρωπαίοι αστρονόμοι ως τα χρόνια του Kepler .

Κάτω από τις ουράνιες σφαίρες του αιθέρα βρίσκονται οι υποσελήνιες περιοχές των κατώτερων στοιχείων (γη, νερό, αέ­ρας και φωτιά). Κάθε στοιχείο έχει φυσική κίνηση, από τις οποίες η του αιθέρα είναι κυκλική και οι των ζευγών γη-νερό, αέρας-φωτιά προς τα κάτω και προς τα πάνω αντίστοιχα. Έτσι το βάρος και η ελαφρότητα ερμηνεύονται ως εσωτερικές «δυνάμεις» μέσα στα ίδια τα στοιχεία.

Απομένει μόνο να προσθέσουμε ότι ο αιθέρας, όπως στην παμπάλαιη ελληνική αντίληψη, είναι ζωντανός και έχει αίσθη­ση, είναι πράγματι θεϊκός, το ίδιο και οι σφαίρες και τα ουρά­νια σώματα που αποτελούνται από αιθέρα, ή από μείγμα αι­θέρα και φωτιάς.

Για να ξαναγυρίσουμε στον υπέρτατο θεό, δείξαμε ότι πρέ­πει να είναι ακίνητος, αιώνιος και τέλειος. Έπεται πως πρέ­πει να είναι αυλός. Επί πλέον, αν βρίσκεται εκτός κινήσεως και τίποτε μέσα του δεν είναι «δυνάμει», θα πρέπει να είναι καθαρή «ενέργεια». Θα πρέπει να θυμηθούμε ότι στη φιλοσο­φία του Αριστοτέλη, με την έμφαση που δίνει στην έννοια της λειτουργίας, η απόκτηση της μορφής, ως στατικής κατάστασης ή δομής, δεν αποτελεί ακόμα το υψηλότερο στάδιο υπάρξεως για οτιδήποτε. Το στάδιο αυτό δεν συνίσταται στην κατοχή των δυνατοτήτων, αλλά στην άσκηση τους. Αυτό είναι η «ενέργεια» . Ενώ «κίνησις» είναι η κοπιώδης πορεία της ανά­πτυξης, της πραγμάτωσης, η «ενέργεια» είναι η ακώλυτη ροή της δραστηριότητας που καθίσταται δυνατή, άπαξ και επιτευ­χθεί η πραγμάτωση. Έτσι η έννοια του Θεού ως ακίνητης - ή αμετάβλητης - καθαρής μορφής, αν και παραμένει μη ικανο­ποιητική - για πολλούς λόγους - για το θρησκευτικό πνεύμα, δεν είναι και τόσο ψυχρή και στατική, όσο φαίνεται εκ πρώ­της όψεως. Ως καθαρή πραγματικότητα είναι ο Θεός, αν και δεν περιέχει «κίνησιν», αιωνίως ενεργός με μία δραστηριότητα που δεν κουράζει, αλλά είναι πάντα ευχάριστη. Η ουσιώδης ιδιότητα του είναι η ζωή.
«Γνώσεσθε την αλήθειαν και η αλήθεια ελευθερώσει υμάς»

Re: Λίγα λόγια για τη ζωή και το έργο του Αριστοτέλη

8
Σε τι λοιπόν συνίσταται η δραστηριότητα του; Αιωνίως σκέ­πτεται (νοεί). Σε μια γλαφυρή του φράση που αποτελεί τη σπάνια ανταμοιβή μας για το ότι κατέχουμε μόνο τις σημειώ­σεις του Αριστοτέλη και όχι τα δημοσιευμένα του έργα, ανα­κεφαλαιώνει το πιστεύω του ως φιλοσόφου: «Ζωή είναι η ενέργεια του νου»*19. Νους είναι η ζωή στην ύψιστη εκδήλωσή της. Δεν ταυτίζονται με τον «συλλογισμόν», την πορεία για τη λογική κατάκτηση των πραγμάτων βήμα βήμα. Τέτοια είναι η «κίνησις», πορεία από τη δυνητικότητα στην πραγματικότη­τα, που είναι απαραίτητη για το ατελές πνεύμα των ανθρώπι­νων όντων, αν πρόκειται να ανταμειφθούν κάποτε, όπως ίσως συμβεί μετά από αρκετή σωστά κατευθυνόμενη προσπάθεια, με την ξαφνική αστραπιαία λάμψη, της σύνολης αλήθειας, στην οποία φτάνει ο ανόθευτος «νους»*20. Ο Θεός, όπως ξέ­ρουμε, δεν περνά από εξελικτικές πορείες. Είναι καθαρός νους που μπορεί μέσα σε μια μόνο στιγμή να δει το όλο βασί­λειο του όντως όντος, και αυτό πράττει αιωνίως.

Πρόκειται για λαμπρή σκέψη, αλλ’ ατυχώς δεν τελειώσαμε με τη φιλοσοφική συνείδηση. «Το όλο βασίλειο του όντως όν­τος» - ναι, αλλά τι αποτελεί αυτό το βασίλειο; Το συμπέρασμα είναι ότι το μόνο πιθανό αντικείμενο της αιώνιας σκέψης του Θεού είναι ο εαυτός του, το μόνο πλήρες και τέλειο όν. Δεν υπάρχει τρόπος να περιλάβει στη σκέψη του τα πλάσματα του φυσικού κόσμου, χωρίς να εγκαταλείψει το αρχικό αίτημα από το οποίο εξαρτάται όλη του η φύση. Δεν θα μπορούσε να ελευθερωθεί από την «κίνησιν», αν έστρεφε τη σκέψη του σε αντικείμενα που τα ίδια υπόκεινται στην «κίνησιν». Έτσι αποκλείεται κάθε δυνατότητα θείας πρόνοιας. Ο Θεός δεν μπορεί να νοιάζεται για τον κόσμο: δεν ξέρει καν την ύπαρξη του. Ο άγιος Θωμάς προσπάθησε να απαλύνει αυτό το συμπέ­ρασμα υποστηρίζοντας ότι η θεϊκή αυτογνωσία πρέπει να πε­ριέχει και γνώση του κόσμου, που Του οφείλει την ύπαρξη του, αλλ’ όπως λέει ο Sir David Ross : «Αυτό αποτελεί πιθανό και καρποφόρο συλλογισμό, αλλά δεν τον υιοθετεί ο Αριστο­τέλης».

Ποια λοιπόν είναι η σχέση του Θεού με τον κόσμο και κατά ποια έννοια είναι Αυτός η αιτία του; Είναι ο Θεός ο αναγκαίος εξωτερικός σκοπός της τελείωσης, χωρίς την οποία όλη η «δύναμις» στη φύση θα παρέμεινε βυθισμένη στην αδρά­νεια. Τυλιγμένος σε αιώνια αυτοπαρατήρηση προκαλεί με την απλή του παρουσία τις κρυφές δυνάμεις της φύσης, που αγω­νίζονται με τους ποικίλους τρόπους των να φτάσουν στη μορ­φή και να εκπληρώσουν τις δικές τους ακριβώς δραστηριότη­τες, μιμούμενες στις δικές τους ειδικές σφαίρες τη μόνη καθα ρή μορφή και το αιωνίως ενεργό όν. Ο Θεός δεν πορεύεται έξω, προς τον κόσμο, αλλ' ο κόσμος δεν μπορεί παρά να πο­ρευτεί έξω, προς τον Θεό. Αυτή είναι η σχέση τους, που την ανακεφαλαιώνει μια άλλη έμφορτη φράση: «(Ο Θεός) κινεί όπως ένα ον που έχουμε ερωτευτεί»*21. Στα πλάσματα που έχουν αίσθηση η επιθυμία είναι σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό συνειδητή και κυριολεκτική. Στις κατώτερες τάξεις της φύσης ίσως μόνο αναλογικά μπορεί να ονομαστεί επιθυμία. Αλλά παντού βρίσκεται η ίδια θεμελιώδης δύναμη, η «δύναμις» της φύσης να αναπτυχθεί ως την ωριμότητα, να πάρει τη μορφή που πρέπει και να επιτελέσει την οφειλόμενη λειτουρ­γία. Και οι βιολογικές σπουδές του Αριστοτέλη τον είχαν δι­δάξει ότι δεν υπάρχει αυστηρή και σταθερή γραμμή διαχωρι­σμού ανάμεσα στις ικανότητες των διάφορων τάξεων της φύ­σης, όπως δεν υπάρχουν σταθερές και αυστηρές γραμμές ανά­μεσα στα γένη. Αν και δεν είναι οπαδός της εξελίξεως σημειώ­νει - ως αποτέλεσμα των παρατηρήσεων του πάνω στη θαλάσ­σια ζωή - ότι σαφώς δεν υπάρχει προσδιορίσιμη γραμμή δια­χωρισμού μεταξύ φυτών και ζώων για μερικά πλάσματα είναι δύσκολο να πεις σε ποια τάξη ανήκουν. Τέτοιες παρατηρήσεις πρέπει να διευκόλυναν το αίτημα του για μια μόνη εσωτερική δύναμη, ή é lan *22, που διαπερνά όλη τη φύση, και αυτήν που έχει αίσθηση και αυτήν που δεν έχει.

Ίσως μας δυσαρεστούν τα συμπεράσματα στα οποία οδηγή­θηκε ο Αριστοτέλης, αλλά είναι δύσκολο να μη θαυμάσουμε τη συνέπεια της σκέψης του. Στη θεολογική κορύφωση του συ­στήματος του φτάνει με το να εφαρμόζει τις ίδιες θεμελιώδεις αρχές σταθερά στο όλο του σύστημα. Στην έμψυχη δημιουρ­γία, όπως είδαμε, οι κυριότερες πλευρές του γονέα ως αιτίες είναι η τυπική και η τελική. Είναι αναγκαίος πάνω απ’ όλα για το ότι προσφέρει το παράδειγμα του πλήρως σχηματισμέ­νου πλάσματος προς το ποίο θα συμμορφωθεί το γεννώμενο. Εφ όσον το γεννώμενο δημιουργείται «εν χρόνω», ο γονέας θα πρέπει να ενεργήσει και ως ποιητική αιτία· πρέπει να υπάρξει μια αρχική ενέργεια συλλήψεως. Αλλά μετά απ’ αυτό θεωρητι­κά δεν χρειάζεται να φροντίσει για το νέο πλάσμα, του οποίου η εσωτερική «δύναμις» θα εξασφαλίσει τη συνεχή του ανάπτυ­ξη, αρκεί μόνο να υπάρχουν τα τέλεια μέλη του είδους, για να προσφέρουν το πρότυπο. Η σχέση του Θεού προς τον κόσμο είναι ίδια, με την αναγκαία διαφορά ότι, εφόσον ο κόσμος δεν δημιουργήθηκε κάποτε αλλά είναι σύγχρονος του χρόνου, δεν χρειάζεται αρχική ενέργεια για τη δημιουργία του κόσμου «εν χρόνω» και απορρίπτεται η τελευταία σκέψη που θα δικαιο­λογούσε το να δείξει ο Θεός ένα στιγμιαίο έστω ενδιαφέρον για τον κόσμο. Δεν είναι όμως λιγότερο αναγκαίος για την ύπαρξη του κόσμου, με ένα τρόπο που τώρα γίνεται σαφής. Για να θυμηθούμε το απόφθεγμα του Cornford , μπορούμε να πούμε ότι στον Αριστοτέλη «η φιλοσοφία της έφεσης*23 αγγί­ζει την τελική της κορύφωση».
«Γνώσεσθε την αλήθειαν και η αλήθεια ελευθερώσει υμάς»

Re: Λίγα λόγια για τη ζωή και το έργο του Αριστοτέλη

9
β. Ανθρώπινα όντα

Παρουσίασα διαγραμματικά τις απόψεις του Αριστοτέλη πάνω στο πώς λειτουργεί το Σύμπαν ως σύνολο. Για να ολο­κληρώσω αυτή τη σύντομη επισκόπηση, μου φαίνεται ότι το πιο κατάλληλο θέμα είναι οι απόψεις του για τον άνθρωπο, τη φύση και τη θέση του στον κόσμο και την ειδικότερη ενασχό­ληση ή λειτουργία του. Ό,τι θα πρέπει να πω κατατάσσεται χοντρικά σε δύο μισά, την ψυχολογία και την ηθική.

Χρησιμοποιώ φυσικά τη λέξη ψυχολογία με την ελληνική σημασία, σπουδή της «ψυχής», που αποτελεί το βιολογικό στοιχείο στα έμψυχα πλάσματα από τα φυτά και πάνω, και περιλαμβάνει ως ελάχιστο τις ικανότητες της τροφής και ανα­παραγωγής, ως επίσης, σε όσα πλάσματα τις διαθέτουν, τις επιθυμίες και συγκινήσεις, τις αισθήσεις και τη λογική.

Όπως και με κάθε άλλο θέμα, ο Αριστοτέλης ξεκινά με τη συζήτηση των γνωμών των προδρόμων του. Από αυτή τη συ­ζήτηση δύο κύρια σημεία κριτικής προκύπτουν, που ειδικότε­ρα δείχνουν πως ο κοινός του νους αντέδρασε κατά των ημιθρησκευτικών απόψεων των Πυθαγορείων και του Πλάτωνα, αν και ταυτόχρονα ο τρόπος που τις αντιμετωπίζει δείχνει ότι εξίσου αγωνιούσε πώς να αποφύγει τις καθαρά υλιστικές ερ­μηνείες για την αίσθηση και τη σκέψη που είχαν προτείνει ο Εμπεδοκλής και οι Ατομικοί φιλόσοφοι. Τα δύο κύρια σημεία που διαλέγει για κριτική είναι τα εξής:

α) Απέτυχαν να συλλάβουν με επαρκή σαφήνεια ότι η «ψυ­χή» πρέπει να εννοείται ως ενότητα, και ας έχει ίσως ποικίλες ικανότητες («δυνάμεις»). Ο Πλάτων είχε μιλήσει για τα δια φορά «μέρη»*1 της ψυχής. Στο έργο του Αριστοτέλη*2 η λέξη «μέρη» αντικαθίσταται συνήθως από τη λέξη «δυνάμεις» ικανότητες.

β) Απέτυχαν να συλλάβουν τη σχέση της ψυχής προς το σώ­μα. Οι άλλοι μιλούν για την ψυχή σαν για κάτι το χωριστό, που ίσως μπορεί να αποσπαστεί από το σώμα και να ζήσει χωριστή ζωή μόνο του. Στην πράξη όχι μόνο η ψυχή αποτελεί ενότητα, αλλά τέτοια αποτελεί το όλο έμψυχο πλάσμα, ψυχή και σώμα μαζί. Γι’ αυτό οι θεωρίες για τη μετενσάρκωση της ψυχής σε διαφορετικά σώματα είναι άτοπες. Τα δύο αυτά δια­κρίνονται λογικώς - η ψυχή δεν ορίζεται όπως το σώμα, ή η ζωή όπως η ύλη - αλλά, λέει ο Αριστοτέλης, είναι σαν το σώ­μα να αποτελεί το όργανο μέσω του οποίου εκφράζεται μια συγκεκριμένη ζωή ή ψυχή. Διασαφεί αυτή την άποψη με μια μάλλον περίεργη παρομοίωση, ότι δηλ., μιλώντας για τη με­τενσάρκωση είναι «σαν να λες*3 για την ξυλουργική τέχνη ότι ντύνεται τη μορφή των αυλών γιατί, όπως ακριβώς η τέχνη πρέπει να χρησιμοποιεί τα σωστά όργανα, έτσι και η ψυχή να χρησιμοποιεί το (σωστό) σώμα».

Με αυτό υπαινίσσσεται ότι μια ικανοποιητική σπουδή της ζωής πρέπει να βασιστεί στη σπουδή του έμψυχου σώματος, ότι η ψυχολογία πρέπει να θεμελιωθεί πάνω στη βιολογία, δι­δασκαλία προς την οποία δεν ξέχασε να συμμορφωθεί. Ακόμη και τώρα ο πλούτος και η οξύνοια της συμβολής του στη βιο­λογική και ζωολογική επιστήμη είναι σε θέση να προκαλέσουν το θαυμασμό των ειδικών.

Ποια είναι λοιπόν, η ψυχή ή με άλλα λόγια ποια είναι η σωστή περιγραφή της ζωής; Για να. απαντήσει σε αυτό ο Αρι­στοτέλης, καταφεύγει στις βασικές του αρχές τις σχετικές με την ύπαρξη. Τα έμψυχα όντα, όπως όλες οι χωριστά υπάρχου­σες ουσίες, είναι συγκεκριμένα, δηλ., αποτελούνται από ύλη (ή υποκείμενο) και μορφή. Το σώμα είναι η ύλη· και η μορφή, η πραγματική κατάσταση, αυτού του σώματος είναι η ζωή του, η «ψυχή». Αν λοιπόν, λέει, θα πρέπει να αποτολμήσουμε έναν ορισμό της «ψυχής» ως συνόλου, δεν μπορούμε να πούμε κάτι περισσότερο από αυτό, ότι αποτελεί την πραγματική κα­τάσταση ενός οργανικού σώματος.

Όταν σκεπτόμαστε τις συνέπειες αυτού του δόγματος για την ψυχή ως πραγματική κατάσταση του έμψυχου όντος, δεν θα πρέπει να παρασυρόμαστε από τις, εκ πρώτης όψεως, φαι­νομενικές ομοιότητες προς σύγχρονες θεωρίες. Ίσως θυμίζει τη σύγχρονη άποψη των υλιστών ή οπαδών της συνείδησης ως επιφαινομένου*4, κατά την οποία η ζωή είναι, όπως χαρακτη­ρίζεται, «αναδυόμενο χαρακτηριστικό» του σώματος - απλώς δηλαδή φυσικό επακόλουθο ή δευτερογενές προϊόν όλων των μερών του σώματος και μόνο. Αυτό καθιστά τη ζωή χρονικά ύστερη και δευτερεύουσα από άποψη σημασίας ως προς το σώμα. Μια παρόμοια άποψη είχε υποστηριχτεί και στα αρ­χαία χρόνια και ο Αριστοτέλης την αποκρούει όχι λιγότερο σθεναρά από ό,τι ο Πλάτων. Το να διαπιστώνουμε συμφωνία του ίδιου του Αριστοτέλη προς αυτή την αντίληψη είναι σαν να ξεχνούμε την πλατωνική του κληρονομιά, την εξέχουσα θέ­ση που κατέχει η μορφή στη φιλοσοφία του. Και οι δύο παρό­μοια επιμένουν ότι το τέλειο προηγείται του ατελούς και χρο­νολογικά και αξιολογικά. Γι' αυτό και ο Αριστοτέλης, τονίζει όπως σημειώσαμε στο τελευταίο κεφάλαιο, την ανάγκη της πρότερης ύπαρξης ενός πλήρως ανεπτυγμένου μέλους του εί­δους, πριν δημιουργηθεί ένα νέο. Ο Αριστοτέλης, δεν είχε ιδέα για τη δαρβίνεια εξέλιξη και σθεναρά αποδοκίμαζε την αρχαία αντίστοιχη άποψη του Εμπεδοκλή. Η κότα έκαμε το αυγό και έτσι ήταν πάντοτε αυτό. Το ίδιο συμβαίνει και με την ψυχή: η ύψιστη και μόνη τέλεια εκδήλωση - ο καθαρός νους — υπάρχει αιώνια. Το άτομο ίσως χρειάζεται να ανα­πλάσει την ιδική του ατελή περίπτωση, και έτσι στο άτομο η πρόοδος είναι από το δυνητικό στο πραγματικό. Αλλά, αν μι­λήσουμε γενικά, είτε πρόκειται για ένα είδος είτε για το Σύμπαν, η πραγματικότητα της ζωής προηγείται και χρονικά της ύλης (της δυνητικότητας)*5, όπως και αξιολογικά (από άποψη σημασίας).

Παρ’ όλ’ αυτά, μια σπουδαία συνέπεια, όπως φαίνεται, προκύπτει από το δόγμα περί της ψυχής ως μορφής του σώμα­τος, αν ερμηνευθεί απολύτως αυστηρά. Αποτελεί το θανάσιμο κτύπημα για κάθε είδους προσωπική αθανασία. Τα έμψυχα όντα, όπως και τα άλλα φυσικά όντα, αποτελούν το καθένα μια ενότητα και τα συστατικά της, μορφή και ύλη, μόνο μες στη σκέψη μας μπορούν να χωριστούν. Όπως λέει ο ίδιος: «Το ερώτημα αν το σώμα και η ψυχή είναι ένα δεν είναι πια πιο σωστό από το ερώτημα αν το κερί και το σχήμα του είναι ένα, ή γενικά αν η ύλη ενός πράγματος είναι ένα με το πράγμα που αποτελεί την ύλη»*6. Για την επιβίωση του ανθρώπου (με­τά θάνατον) λέει λίγα και το φυσικό συμπέρασμα θα ήταν ότι, αντίθετα προς τον Πλάτωνα, δεν τον ενδιέφερε και πολύ. Η περιέργεια του για τον παρόντα κόσμο τον είχε τόσο κυριέψει, που δεν άφηνε περιθώρια σε τυχόν επιθυμία του να ερευνήσει για άλλον. Εντούτοις φαίνεται να έχει αφήσει ένα διάδρομο υπεκφυγής, με την άποψη του, ότι ο «νους», η ύψιστη εκδή­λωση της λογικής ικανότητας, ήταν διαφορετικής τάξεως από τις άλλες ζωτικές αρχές, και ίσως είναι από διαφορετική ου­σία, τέτοια που να επιβιώσει της φθοράς του σώματος. Επα­νειλημμένα αναφέρει το ερώτημα και το παραμερίζει, όπως στο ακόλουθο απόσπασμα από το «περί ψυχής». «Σχετικά με τον νου, τη δύναμη της ενεργητικής σκέψης, δεν είναι ακόμα τίποτα φανερό. Φαίνεται πως είναι διαφορετικό είδος ψυχής, και ίσως μόνο αυτό να είναι χωριστό από το σώμα, όπως το αιώνιο είναι ανεξάρτητο από το φθαρτό. Αλλά όλα τ’ άλλα μέρη της ψυχής, όπως γίνεται φανερό από όσα ειπώθηκαν, δεν είναι δυνατόν να έχουν χωριστή ύπαρξη, παρ’ όλα όσα έχουν ισχυριστεί ορισμένοι. Είναι βέβαια διαφορετικά από άποψη ορισμού»*7.
«Γνώσεσθε την αλήθειαν και η αλήθεια ελευθερώσει υμάς»
Απάντηση

Επιστροφή στο “Αρχαίοι Ελληνες που άφησαν εποχή”

cron