Re: ΑΡΧΑΙΑ ΣΠΑΡΤΗ

28
ΟΙ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΙΣ ΑΓΗ – ΚΛΕΟΜΕΝΗ








Του paul cartledge καθηγητή Ελληνικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Cambridge (Αγγλία)

Όταν ο Πλούταρχος, κατά τις δύο δεκαετίες πριν και μετά το 100 μ.Χ., κάθησε να γράψει το έργο του Βίοι Παράλληλοι με θέμα τους μεγάλους Έλληνες και Ρωμαίους, δύσκολα θα μπορούσε να παραβλέψει τη φήμη των αδελφών Γράκχων, Τιβέριου και Γάιου. Είχαν διατελέσει και οι δύο δήμαρχοι των πληβείων (το 133, και 123 και 122 αντίστοιχα). Κατ οι δύο είχαν δολοφονηθεί σε σφοδρές πολιτικές συγκρούσεις, τιμωρημένοι έτσι επειδή επιχείρησαν να εισαγάγουν αναγκαίες μεταρρυθμίσεις σ' ένα ρωμαϊκό δημοκρατικό σύστημα διακυβέρνησης που κυριαρχούνταν από μια βαθιά συντηρητική και ευρύτατα συνεκτική Γερουσία. Με ποιους Έλληνες, που θεωρητικά αποτελούσαν ένα Ζευγάρι αδελφών ή τέλος πάντων ένα ζευγάρι κατά μία έν­νοια, θα μπορούσε ο Πλούταρχος να συγκρίνει τις συγκλονιστικές ζωές και πιο πολύ τους συγκλονιστικούς θανάτους των Γράκχων; Η απάντηση του ή­ταν του Άγη και του Κλεομένη της Σπάρτης.

Ο παραλληλισμός ήταν, στην καλύτερη περίπτωση, ανακριβής και κάθε άλλο παρά καθολικός. Ο Άγης και ο Κλεομένης δεν ήταν αδέλφια, παρ’ όλο που δημιουργήθηκε μια συγγένεια μεταθανάτια: ο Κλεομένης παντρεύτηκε τη χήρα του Άγη, την Αγιάτιδα. Ούτε ήταν ο Άγης και ο Κλεομένης επί­σημοι αντιπρόσωποι του λαού της Σπάρτης, όπως ή­ταν ο Τιβέριος και ο Γάτος Γράκχος εκλεγμένοι δήμαρχοι των Ρωμαίων πληβείων από μεταρρυθμιστικά ψηφοδέλτια. Ήταν κληρονομικοί βασιλείς που διαδέχθηκαν τους θρόνους των βασιλικών οίκων των Ευρυπωντιδών και των Αγιαδών και κυβέρνησαν περίπου τα 244-241 και 236-222 π.Χ. αντίστοιχα. Όμως -και ο Πλούταρχος δεν ήταν βέ­βαια ο πρώτος που το είδε- δεν ήταν λίγα τα κοινά σημεία ανάμεσα στους δύο Σπαρτιάτες βασιλείς και τους δύο Ρωμαίους δημοκρατικούς δημάρχους. Και οι δύο Σπαρτιάτες είχαν επίσης σκοτωθεί σε σφοδρές πολιτικές συγκρούσεις, και οι δύο είχαν ρητά ενστερνιστεί ένα ριζοσπαστικό, αν όχι επαναστατικό, κοινωνικό πρόγραμμα, το οποίο επιδίωκαν να εφαρμόσουν με την επιδέξια χρήση της δύναμης του αξιώματος τους - η μοναρχία στη Σπάρτη δεν ή­ταν με κανέναν τρόπο απόλυτη, αφού εκτός των άλλων ήταν διπλή (δύο βασιλείς) και θα μπορούσε φυσιολογικά να περιγραφεί ως ένα «αξίωμα» (αρ­χή), όπως για παράδειγμα ο θεσμός της αρχηγίας στην Αθήνα.

Για ποιο λόγο, λοιπόν, ο Άγης Δ΄ και ο Κλεομένης Γ Ζουν και πεθαίνουν όπως έζησαν και πέθαναν; Φυσικά, δεν είναι αρκετό απλώς να Βασιστεί κανείς στην από κοινού αντιμετώπιση που κάνει ο Πλούταρχος στους Βίους για πιθανές απαντήσεις σ' αυτό το σύνθετο ερώτημα. Κατ' αρχάς, πρέπει να διερευνήσουμε τη φύση και ειδικότερα την αξιοπιστία των πηγών που ο Πλούταρχος επέλεξε να Βα­σιστεί. Η βασική πηγή του ήταν ο συγγραφέας-ιστορικός της ίδιας εποχής, του 3ου π.Χ. αιώνα, Φύλαρχος ο Αθηναίος. Αλλά πόσο αξιόπιστες ήταν οι εκτιμήσεις του; Αν πιστέψουμε τον Πολύβιο, το σφοδρότερο επικριτή του Φύλαρχου, θα πρέπει να πούμε: καθόλου. Το όνομα του Φύλαρχου επιλέχθηκε από το μεγάλο Αρκάδα ιστορικό της ακμής της Ρώμης ως παράδειγμα του πώς να μη γράψει κανείς καλή Ιστορία. Αυτό που φαίνεται να εξοργίζει τον Πολύβιο περισσότερο από οτιδήποτε άλλο είναι το ύφος τον Φύλαρχου, το κατηγορικό σφάλμα του να συγχέει την αντικειμενική ιστοριογραφία με το μυ­θιστορηματικό, συγκινησιακό λογοτεχνικό είδος της τραγωδίας. Υπήρξε όμως και ένα ιδεολογικό Ζήτημα ανάμεσα τους. Ο Πολύβιος από τη Μεγαλό­πολη γεννήθηκε ανάμεσα στην αριστοκρατική ελίτ που εξουσίαζε την Αχαϊκή Συμπολιτεία κατά το τέλος του 3ου και αρχές του 2ου π.Χ. αιώνα. Είχε επίσης την άποψη ότι ο πατριωτισμός δικαιολογούσε την προκατάληψη κατά τη συγγραφή της ιστορίας της ίδιας της χώρας ή της πολιτείας του ιστορικού. Ο Κλεομένης Γ΄ της Σπάρτης ήταν ένας δηλωμένος εχθρός της Αχαϊκής Συμπολιτείας, με αρκετές επιτυχίες εις βάρος της για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα. Είχε μάλιστα λεηλατήσει και γενικά αντίμετωπίσει η Μεγαλόπολη του Πολύβιου με μεγάλη αγριότητα, μόλις μια γενιά πριν από τη γέννηση του ιστορικού. Γι’ αυτό ο Πολύβιος δεν μπορούσε να α­ποδεχθεί και πραγματικά αισθανόταν ou έπρεπε να ανατρέψει την πολύ ευνοϊκή εικόνα τον Κλεομένη που βρήκε στην εργασία του Φύλαρχου.

Πού βρίσκεται η αλήθεια; Η επιλογή του Πλούταρχου να ακολουθήσει την καταγραφή των γεγονότων καθώς και την ερμηνεία που δίνει ο Φύλαρχος δεν είναι δυστυχώς κατηγορηματική. Αυτό που μπορούμε να ισχυριστούμε είναι ότι η δίκη μας σύγχρονη εκτίμηση δεν θα είναι ασύμφωνη τουλάχιστον με αυτά τα γεγονότα που ο Φύλαρχος. ο Πολύβιος και ο Πλούταρχος διασώζουν σχετικά μη εξωραϊσμένα, και ότι η δική μας ερμηνεία εκείνων των γεγονότων δημιουργεί τη σταθερή εντύπωση ε­νός από τα πιο δολοπλόκα και πιο σπουδαία επεισόδια στην ιστορία της Σπάρτης.

Ένας λόγος που αυτό το σχέδιο είναι τόσο δολοπλόκο είναι ότι αποτελεί ένα από εκείνα τα πολύ σπάνια επεισόδια σε όλη την αρχαία ελληνική (ή ρωμαϊκή) Ιστορία, όπου μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι ο ρόλος των γυναικών δεν ήταν μόνο ασυνήθιστα εξέχων, αλλά πραγματικά καθοριστικός. Ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά, έναν αιώνα νωρίτερα, είχε γράψει ότι «την εποχή της κυριαρχίας της Σπάρτης (404-371 π.Χ.) πολλά πράγματα ελέγ­χονταν από τις γυναίκες». Στα χρόνια μεταξύ 244 κατ 221 π.Χ. εκείνος ο αμφισβητούμενος ισχυρισμός αποδεικνύεται πραγματικά αληθινός. Εχω ήδη αναφέρει ότι ο Κλεομένης Γ΄ παντρεύτηκε τη χήρα του Άγη Δ΄. Ο Πλούταρχος μας λέει επιπλέον ότι ήταν η Αγιάτιδα που δίψαγε για εκδίκηση για τη δολοφονία του άνδρα της και όχι λιγότερο ένθερμη υποστηρίκτρια απ’ αυτόν του μεταρρυθμιστικού του προγράμματος, για το οποίο άλλωστε είχε δολοφονηθεί, η οποία έκανε το δεύτερο σύζυγό της να αλλάξει στάση στην υπόθεση ίων μεταρρυθμίσεων. Εκτός αυτής, υπήρχαν η μητέρα και η γιαγιά του Άγη, η Αγησιστράτη και η Αρχιδάμεια, τις οποίες ο Πλούταρχος με βεβαιότητα χαρακτήρισε «οι πιο πλούσιες απ’ όλους τους Σπαρτιάτες» (ά­ντρες και γυναίκες), και οι οποίες επιπλέον υπο­στήριξαν ξεκάθαρα τον Άγη. Και τελευταία αλλά όχι μικρότερης σημασίας, η τρομερή μητέρα του Κλεομένη η Κρατησίκλεια, η οποία προηγήθηκε τον γιου της στην εξορία ως όμηρος στην αυλή του Πτολεμαίου Γ΄ και επίσης δολοφονήθηκε εκεί σε ένα αιματηρό επεισόδιο σύγκρουσης φατριών.
«Γνώσεσθε την αλήθειαν και η αλήθεια ελευθερώσει υμάς»

Re: ΑΡΧΑΙΑ ΣΠΑΡΤΗ

29
Η ελληνική λέξη για την πολιτική σύ­γκρουση, πάλη φατριών ή εμφύλιο πόλε­μο ήταν η λέξη στάσις. Ο Αριστοτέλης εί­χε κάνει την παρεμπόδιση ή την αποφυ­γή της στάσεως. η οποία θα μπορούσε μερικές φορές να απειλήσει την ίδια την ύπαρξη της ελληνικής πόλεως, κύριο θέμα του βιβλίου V των Πολιτικών του. Αλλά φάνηκε στην πορεία ότι, σχεδόν άσκοπα τις περισσότερες φορές, η στάσις συνέχισε να ταλανίζει την ελληνική κοινωνία όπως είχε κάνει τους 5ο και 4ο π.Χ. αιώνες. Μια προφα­νής καινοτομία παρ’ όλ’ αυτά ήταν ότι η Σπάρτη -η πόλη που κατά την προηγούμενη περίοδο ήταν φη­μισμένη για την πειθαρχημένη διακυβέρνηση, την ευνομία και τη σταθερότητα της- διαταρασσόταν τώρα από στάσεις όπως κάθε άλλη ελληνική πόλη. Η αιτία αυτής της κατάστασης εδώ όπως και οπουδήποτε αλλού ήταν η υπερβολική και όλο αυξανομένη ανισότητα στη διανομή και κατοχή της γης.

Η Σπάρτη κάποτε περηφανευόταν για το ακρι­βώς αντίθετο. Η περίφημη πολιτική ισότητα μεταξύ των Ομοίων υποτίθεται ότι βασιζόταν σε μια οικονομική ισότητα μεταξύ των πολιτών που αναγόταν αρχικά στην υποτιθέμενη νομοθεσία του Λυκούργου, η οποία περιελάμβανε την ισότιμη διανομή της γης στη Λακωνία και τη Μεσσηνία. Στην πραγματικότητα, δεν ήταν καθόλου και ούτε ποτέ υπήρξε ισότιμα κατανεμημένη. Υπήρχαν πλούσιοι καθώς και φτωχοί Σπαρτιάτες, όπως στις άλλες ελληνικές πόλεις. Η οξεία και όλο αυξανόμενη ευαίσθητη διαφορά ήταν ότι αν ένας Σπαρτιάτης έπεφτε κάτω από το επίπεδο μιας συγκεκριμένης συνεισφοράς φυσικού προϊόντος σε ένα κοινό συσσίτιο (συσκήνιον, συσσίτιον), έχανε τη θέση του ως Ομοίου και γινόταν ένα μέλος της κατώτερης τάξης των Υπομειώνων. Αυτό είχε αποτέλεσμα την εξα­σθένηση της μάχιμης στρατιωτικής δύναμης της Σπάρτης, η οποία στη μάχη των Λεύκτρων είχε επιβεβαιώσει τη φήμη της ως μεγάλης δύναμης εντός και εκτός Ελλάδος.

Οποιοσδήποτε και να ήταν ο μηχανισμός συγκέ­ντρωσης γης (οι σύγχρονοι μελετητές είναι τόσο διχασμένοι επ’ αυτού όσο και οι αρχαίες πηγές), αυτή ήταν πιθανόν η κύρια αττία της ολιγανθρωπίας της Σπάρτης, του γεγονότος δηλαδή ότι μεταξύ 400 και 250 π.Χ. το σώμα των πολιτών μειώθηκε από 3.000 άτομα που ήταν σε 700 μόνο, από τα οποία μόλις τα 100 κρατούσαν ένα σημαντικό μερίδιο ιδιοκτησίας γης. Ήταν αυτή η κατάσταση που ο Άγης Δ΄ έθεσε στόχο να διορθώσει, χρησιμοποιώντας τα αναγεννημένα συνθήματα μιας καταπιεσμένης αγροτιάς: παραγραφή των χρεών και αναδασμό της γης. Εκτός από μτα μειοψηφία πλούσιων συγγενών του ή άλ­λων ανθρώπων του περιβάλλοντος του, οι πλούσιοι συνενώθηκαν για να αντισταθούν σ’ αυτά τα μέτρα και στράφηκαν τυπικά στον άλλο βασιλέα, τον Λεωνίδα, για να υπεραμυνθούν της υπόθεσης τους. Ο Άγης ομως τους αντιμετώπισε αποτελεσματικά. Ο Λεωνίδας εξορίστηκε, τα χρέη παραγράφτηκαν κατ’ οι γραπτές υποθήκες, γνωστές ως κλήρια (από το κλήρος, που σημαίνει ένα κομμάτι γης), κάηκαν συμβολικά δημοσίως.

Αλλά οι επιτυχίες του Άγη έφτασαν μέχρις εκεί. Πριν προλάβει να στραφεί σοβαρά στο σχεδιαζόμενο αναδασμό της γης, υπέστη μια ταπεινωτική ήττα στον ισθμό της Κορίνθου, και κατά την επιστροφή του στη Σπάρτη δολοφονήθηκε από τους ε­χθρούς του, μαζί με τους άμεσους συγγενείς του. Η υπόθεση της μεταρρύθμισης, τόσο αναγκαία αντι­κειμενικά όσο και δικαιολογημένη ηθικά, έπρεπε να μείνει αδρανής για σχεδόν δεκαπέντε χρόνια. Ανέλπιστα καταπιάστηκε μ’ αυτήν ο γιος του Λεωνίδα, Κλεομένης, που ανέβηκε στα θρόνο των Αγιαδών το 236 π.Χ. Αντίθετα με τον Άγη, ο Κλεομένης αντιλήφθηκε ότι η εξωτερική πολιτική είχε τόση σημασία όση και η εσωτερική κατ’ ετοίμασε το έδαφος για μια εσωτερική μεταρρύθμιση με μια σειρά αξιοσημείωτων επιτυχιών. Η πλέον περίβλεπτη ήταν αυτή κατά του Αράτου από τη Σικυώνα και της Αχαϊκής Συμπολιτείας της οποίας ηγείτο. Η λεηλασία της Μεγαλόπολης το 223 π.Χ. που αναφέρεται πιο πάνω, ήταν το αποκορύφωμα αυτής της επιτυχούς επιχείρησης, γεγονός που δημιούργησε την εντύπωση για ένα διάστημα πως ο Κλεομένης θα μπορούσε να επαναφέρει τη Σπάρτη στη θέση της διεθνούς επικυριαρχίας που απολάμβανε το 371 π.Χ.

O Κλεομένης, όμως, δεν ήταν μονό ένας ικανός στρατιωτικός αρχηγός. Ήταν επίσης ένας πολύ αποτελεσματικός εσωτερικός μεταρρυθμιστής, και πιθανώς ένας κοινωνικός επαναστάτης. Ο Άγης είχε κυρίως προτείνει ένα ριζοσπαστικό αναδασμό της γης. Ο αριθμός των 4.500 μεριδίων γης για τούς Σπαρτιάτες και 15.000 για τους Περίοικους (ελεύθεροι Λάκωνες, οι οποίοι δεν ήταν ελεύθεροι πολίτες της Σπάρ­της αλλά ζούσαν στις δικές τους ημιαυτόνομες κοινότητες μέσα στα σύνορα της πολιτείας της Σπάρτης) αναφέρεται ως ο τελικός στόχος του. Ο Κλεομένης όμως, που άρχισε το 227 π.Χ.. όντως πραγματοποίησε έναν αναδασμό γης περίπου σ’ αυτήν την κλίμακα. Επιπλέον, δεν περιέλαβε μόνο τούς Περίοικους στο σχέδιο του. Απελευθέρωσε επίσης περίπου 6.000 από τούς εναπομείναντες Λάκωνες Είλωτες, τους δουλοπάροικους της Σπάρτης. κυρίως εργάτες στους αγρούς, με αντάλλαγμα ένα τέλος απελευθέρωσης που πληρωνόταν απ’ αυτούς μετρητοίς. Υπήρχε έτσι το ενδεχόμενο να γίνουν ιδιοκτήτες της γης οπού πριν είχαν δουλέψει καταναγκαστικά. Στη σειρά ρυθμίσεων περιελήφθη αριθμός μισθοφόρων στρατιωτών του Κλεομένη - αυτοί αποτέλεσαν κλειδί για τις στρατιωτικές μεταρρυθμίσεις του Κλεομένη, αφού μ’ αυτούς είχε προσπαθήσει να επαναφέρει τον παρακμασμένο και ξεπερασμένο σπαρτιατικό στρατό στα υψηλά ελληνιστικά πρότυπα που τέθηκαν από τούς Αντιγονίδες της Μακεδονίας ή τους Πτολεμαίους της Αιγύπτου.

Για να είναι βέβαιος ότι οι πολιτικοί του εχθροί δεν θα μπορούσαν να εμποδίσουν ή να ανατρέψουν τις μεταρρυθμίσεις του, τους δολοφόνησε και μετά έλεγξε προσωπικά τούς πολιτικούς θεσμούς και τις δομές που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για να τον ανατρέψουν. Οι Έφοροι σκοτώθηκαν, η διπλή μοναρχία ουσιαστικά καταργήθηκε με την τοποθέτηση του αδελφού του Ευκλείδα στο θρόνο των Ευρυπωντιδών, η εξουσία της Γερουσίας περιορίστηκε έξυπνα με τη δημιουργία του αξιώματος του ΙΙατρονόμου Οι μεταρρυθμίσεις του Κλεομένη δεν περιορίστηκαν μονό στο οικονομικό και πολιτικό πεδίο. Ξεκίνησε επίσης μια ευρύτερη κοινωνική μεταρρύθμιση που στόχευε να αποκαταστήσει το υποτιθέμενο κοινωνικό σύστημα του Λυκούργου, της εκτεταμένης και ενιαίας δημοσίας εκ­παίδευσης για όλους τούς άρρενες πολίτες, της δημοσίας διαβίωσης με συσσίτια και της διαρκούς εκ­παίδευσης για τούς ενήλικους πολεμιστές. Μ’ αυτή την έννοια πρέπει να τεθεί το ερώτημα αν ο Κλεομένης δεν ήταν μόνο ένας μεταρρυθμιστής, αλλά επίσης ένας κοινωνικός επαναστάτης, πιθανώς ένας ιδεολογικά η ακόμη και φιλοσοφικά πληροφορημένος και κινούμενος επαναστάτης.

O Σφαίρος από το Βορυσθένη (Δνείπερος) στη Μαύρη θαλαοοα ήταν ένας διακεκριμένος Στωικός φιλόσοφος, με ένα ασυνήθιστα πρακτικό ενδιαφέρον να αλλάξει τον κόσμο και να δει τις ιδέες των Στωικών να εφαρμόζονται στην πράξη. Ο Σφαίρος αναφέρεται ότι είχε επισκεφθεί τη Σπάρτη όταν ο Κλεομένης ήταν στην εξουσία και πραγματοποίησε τις μεταρρυθμίσεις του. Ο Άντριου Έρσκιν (An­drew Erskine) είναι ο πλέον πεπεισμένος και θερ­μός πρόσφατος υποστηρικτής της άποψης ότι πίσω από το σύνολο της πρακτικής κοινωνικής μεταρρύθμισης του Κλεομένη βρίσκονται οι ιδέες και η έμπνευση του Στωικού Σφαίρου. Ίσως. θα ήταν βέβαια ενδεικτικό της μαζικής πολιτιστικής αλλαγής που είχε υποστεί η Σπάρτη από την ακμή της εποχής του βασιλιά Αγησίλαου Β΄, για παράδειγμα (περ. 445-360 π.Χ.), εάν ο Κλεομένης πραγματικά υπήρξε τόσο φιλοσοφικά κινούμενος και εμπνευσμένος. Αλλά αυτό δεν μπορεί δυστυχώς να αποδειχθεί. Εν πάση περιπτώσει, οι μεταρρυθμίσεις είχαν σύντομη ζωή. Το 222 π.Χ. ο Κλεομένης ηττήθηκε οριστικά στη Σελλασια από τον Αντίγονο Γ' τον Μακεδόνα. Οι μεταρρυθμίσεις ακυρώθηκαν και τρία χρόνια αργότερα ο Κλεομένης είχε ένα κάθε άλλο παρά ένδοξο θάνατο στην εξορία, στην πρωτεύουσα των Πτολεμαίων Αλεξάνδρεια. Το γεγονός αυτό έβαλε ένα τέλος σ’ ένα αξιοσημείωτο και ανεπανάληπτο πολιτικό κατ κοινωνικό πείραμα.
«Γνώσεσθε την αλήθειαν και η αλήθεια ελευθερώσει υμάς»

Re: ΑΡΧΑΙΑ ΣΠΑΡΤΗ

30
ΑΡΧΑΙΑ ΜΕΣΣΗΝΗ










Του Πέτρου Θέμελη καθηγητή Κλασικής Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης

Στη ΒΔ Μεσσηνία, την Ιθώμη και τη γύρω περιοχή του στενού κληρικού πεδίου, είχαν αναπτυχθεί μικρές πόλεις πριν από τη σπαρτιατική κατάκτηση της χώρας στα τέλη του 8ου π.Χ. αι., η οποία κατάκτηση διέκοψε την εξέλιξη τους προς πολυπλοκότερους αστικούς σχηματισμούς. Η σπαρτιατική κατοχή φαίνεται ότι δεν οδήγησε ταυτόχρονα και στην πλήρη απώλεια της ταυτότητας των κατοίκων των περιοικίδων αυτών πόλεων, δεν κατάφερε να αφομοιώσει όλους τους Μεσσηνίους. Σημαντικό ρόλο στην αντοχή και την αντίσταση των Μεσσηνίων ενάντια στον αφανισμό τους έπαιξαν η διατήρηση των τοπικών λατρειών και ιδιαίτερα των ηρώων, η μνήμη για τα κατορθώματα θρυλικών μορφών του παρελθόντος, όπως ο Αριστομένης, που σύμφωνα με την παράδοση έδρασε κατά το Β Μεσσηνιακό πόλεμο (640-620 π.Χ.), καθώς και ο διακαής πόθος των Μεσσηνίων της διασποράς για επιστροφή σε μια ελεύθερη πατρίδα. Μετά το 369 οι Μεσσήνιοι προσπάθησαν με ταχείς ρυθμούς να κερδίσουν το χαμένο έδαφος και να γεφυρώσουν το χάσμα που είχε δημιουργήσει η πολύχρονη σπαρτιατική κατοχή. Εγκατέστησαν στη νέα πόλη λατρείες του απώτερου προδωρικού και δωρικού παρελθόντος τους, λατρείες που είχαν υιοθετήσει ζώντας σε περιοχές εκτός Μεσσηνίας, καθώς και νέες λατρείες, οι οποίες σχετίζονταν με την πιο πρόσφατη Ιστορία τους. Σύμφωνα με την περιγραφή του Παυσανία (4.27.6-7), κατά την προετοιμασία οικοδόμησης της νέας πόλης, οι Μεσσήνιοι πρόσφεραν θυσία στον Ιθωμάτα Δία και τους Διόσκουρους, ενώ οι ιερείς τους στις Μεγάλες θεές Δήμητρα και Κόρη και τον Καύκωνα, μυθικό ιδρυ­τή των μυστηρίων της Ανδανίας, εγγονό του Φλύου από την Αττική. Επικαλέστηκαν σε συνέχεια από κοινού όλους τους ήρωες και τις ηρωίδες της χώρας και τους ζήτησαν να επανέλθουν και να κατοικήσουν μαζί τους στη νέα πόλη. Ιδιαίτερα κάλεσαν την πρώτη μυθική βασίλισσα της Μεσσηνίας Μεσσήνη, κόρη του βασιλέως του Αργούς Τριόπα και σύζυγο του Λάκωνα Πολυκάονα, τον Εύρυτο και τον Αφαρέα με τους γιους του Ίδα και Λυγκέα και από τους Ηρακλείδες τον Κρεσφόντη και το γιο του Αίπυτο, πάνω από όλους όμως ζήτησαν την ε­πιστροφή του θρυλικού ήρωα Αριστομένη.

Στο Γυμνάσιο της Μεσσήνης είδε και περιέγραψε ο Παυσανίας (4.32.3-6) το «μνήμα» του Αριστομένη, που περιείχε τα οστά του, τα μεταφερμένα από τη Ρόδο.

Πάνω στον τάφο του, κέντρο λατρείας του ήρωος, τελούνταν μαντικά δρώμενα με δεμένο σε κίονα ταύρο, ο οποίος προοριζόταν για τη θυσία. Η τέλεση των δρώμενων επιβεβαιώνεται και από κείμενο επιγραφής του 1ου αι. μ.Χ. (SEG 23.205.207). Ο Αριστομένης δεχόταν τιμές ήρωος μέχρι και τα χρόνια της επίσκεψης του Παυσανία, 155-160 μ.Χ., ορισμένοι μάλιστα υποστήριζαν ότι η μητέρα του Νικοτέλεια τον γέννησε αφού είχε συνευρεθεί προηγουμένως με δαίμονα ή θεό σε μορφή δράκοντα, επιχειρώντας έτσι να του αποδώσουν υπερανθρώπινη, θεϊκή καταγωγή (4.14.7-. Σε μικρή α­πόσταση ΝΑ της σκηνής του θεάτρου ήλθε πρόσφατα στο φως παλαιοχριστιανική βασιλική. Στα δύο πέρατα της αψίδας της κόγχης του ιερού έχουν τοποθετηθεί δύο ενεπίγραφα ασβεστολιθικά βάθρα χάλκινων ανδριάντων. Το ένα φέρει στο μέτωπο την επιγραφή [ΑΛ]έξανδρος, ενώ το δεύτερο την ε­πιγραφή Αριστομένης. Η τοποθέτηση των βάθρων Gin βάοη του τόξου δεν είναι τυχαία. Ποιος άλλος μπορούσε να προστατεύσει αποτελεσματικότερα το λαμπρό οικοδόμημα της νέας θρησκείας, εκτός από τους δύο θρυλικούς στρατηγούς της αρχαιότητας; Η μορφολογική ομοιότητα των βάθρων και ο τύπος των γραμμάτων δείχνουν ότι είχαν ανιδρυθεί ταυτόχρονα στον ίδιο χώρο, είτε στο παρακείμενο θέατρο είτε στην αγορά της πόλης, και ότι η συσχέτιση των χαμένων ανδριάντων των δύο ηρώων είχε προηγηθεί της χρήσης των βάθρων τους από τους Πρώτους χριστιανούς. Είναι εμφανής η πρόθεση να εξομοιωθεί ο εθνικός ήρως των Μεσσηνίων με το μεγάλο Μακεδόνα στρατηλάτη. Στην επιχειρηθείσα εξομοίωση δεν έπαιξαν βέβαια ρόλο απλώς οι καλές σχέσεις που είχαν στο παρελθόν οι Μεσσήνιοι με τον ίδιο τον Αλέξανδρο και τον πατέρα του Φίλιππο, αλλά η τεράστια φήμη και η δόξα του Αλεξάνδρου και ο μετά θάνατον αφηρωισμός και θεοποίηση του. Από τις σχετικές με τον Αριστομένη παραδόσεις, ιδιαίτερα την παράδοση της «επιφάνειας» του στη μάχη των Λεύκτρων και της ανά­θεσης της ασπίδας του με επίσημα τον αετό στο μα­ντείο του Τροφωνίου στη Λιβαδειά, θα μπορούσε να συμπεράνει κανείς ότι ο χαμένος ανδριάς του τον παρίστανε ως ήρωα οπλίτη.

Τα θρυλικά και παράτολμα ενίοτε κατορθώματα του Αριστομένη και οι νικηφόρες μάχες του ενά­ντια στους Σπαρτιάτες είχαν πάρει μυθικές διαστά­σεις, απαγγέλλονταν ως έπος, ως δημοτικό τραγούδι κυρίως από τις Μεσσήνιες γυναίκες, όταν ο ήρωας ήταν ακόμη ζωντανός, όπως μας πληροφορεί ο Παυσανίας. Το έπος άδονταν στη Μεσσηνία για πολλούς αιώνες, απαλύνοντας τον πόνο των υποδουλωμένων. Οι Μεσσήνιοι, άδοντας τα κατορθώματα του εθνικού τους ήρωα και συντηρώντας ταυτόχρονα τις λατρείες τοπικών ηρώων, ασκούσαν αντίσταση. Ήταν μια μορφή αντίστασης, που δεν αποτολμούσε την ανοιχτή αντιπαράθεση με τον κατακτητή, αποδείχθηκε ωστόσο ιδιαίτερα αποτελεσματική, καθώς επενεργούσε διαβρωτικά ενάντια στο εξ,ουσιαστικό σπαρτιατικό καθεστώς και συνέβαλλε ταυτόχρονα στη διαμόρφωση μιας μεσσηνιακής εθνικής ταυτότητας. Ήταν μια μορφή «μακράς επανάστασης» (long revolution), όπως την αντιλαμβάνεται ο Pέϊμοντ Oυiλλαμς (Raymond Williams) στο ομώνυμο βιβλίο του (1989,75-76) ή μιας «πολιτισμικής αντίστασης», όπως την όρισε ο Μάρσαλ Σάλινς (Marshall Sahlins, Culture and Practical Reasons, Chicago, London 1976). Ο Παυσανίας (4.16.6-7) άκουσε να απαγγέλλουν α­κόμη στις μέρες του το επικό αυτό ποίημα και διέ­σωσε μάλιστα δύο στίχους του, έναν εξάμετρο και έναν πεντάμετρο. Μέσα από την «Αριστομενιάδα», κατά το παράδειγμα της «Αχιλληίδος» και άλλων παρόμοιων χαμένων επικών τραγουδιών, πρόβαλλε η μορφή του Μεσσήνιου ήρωα, επαινούνταν οι αρετές του, η μεγαλοφροσύνη και το απίστευτο θάρρος του. Θα πρέπει να περιγράφονταν ακόμη σε αυτό η θαυμαστή σωτηρία του από τον Καιάδα, που ισοδυναμούσε με επιστροφή από τον Άδη, η θυσία εκατομφονίων στον Ιθωμάτα Δία (Παυσανίας 4.18.4-19.3), η πτώση της Είρας και η προδοσία του Αριστοκράτη, η κατάχωση της «παρακαταθήκης» στην Ιθώμη, καθώς και άλλες περιπέτειές τουυ, ό­που γυναίκες έπαιζαν πρωτεύοντα ρόλο. Η πιο ενδιαφέρουσα είναι η ιστορία με τη Σπαρτιάτισσα Αρχιδάμεια, ιέρεια της Δήμητρος στο ιερό της Αίγιλας στη Λακωνική, η οποία τον ελευθέρωσε από την αιχμαλωσία όχι για χρήματα, αλλά γιατί ήταν ερωτευμένη από καιρό μαζί του (Παυσανίας4.17.1).

Οι Μεσσήνιοι πίστευαν γενικά ότι ο Αριστομένης ήταν ο αγαθός τους δαίμων, αυτός που ανάμεσα στα άλλα συνέβαλε τα μέγιστα με την εμφάνισή του στο να κερδίσει ο Επαμεινώνδας την κρίσιμη μάχη στα Λεύκτρα το 371 π.Χ., μάχη καθοριστική για την ί­δρυση της Μεσσήνης δύο χρόνια αργότερα στην πλαγιά της Ιθώμης (Παυσανίας 4.32.4). Η θαυμαστή επιφάνειά του εκεί, όταν «δεν βρισκόταν πια ανάμεσα στους ανθρώπους», αλλά ήταν προφανώς ήδη πάρεδρος και πρόπολος των θεών (Παυσανίας 4.32.5), σήμανε την επιστροφή της άυλης υπόστασής του για χάρη των Βοιωτών, την οποία ακολούθησε η επιστροφή των φυσικών του λειψάνων, των οστών του λίγα χρόνια αργότερα από τη Ρόδο (Παυσανίας 4.32.3). Το ίδιο ακριβώς είχε συμβεί και με τον Θη­σέα στη μάχη του Μαραθώνα το 490 π.Χ. και την επιστροφή των οστών του λίγο αργότερα, ω 475 π.Χ., από τη Σκύρο. Σύμφωνα με τον «μεσσήνιον λόγον», το μαντείο του Τροφωνίου στη Λιβαδειά συμβούλευσε τους Βοιωτούς να στήσουν τρόπαιο πριν από τη μάχη στα Λεύκτρα. αναρτώντας σε αυτό την ασπίδα του Αριστομένη (Παυσανίας 4.32.5). Με ανάλογο τρόπο, στη μάχη του Μαραθώνα είχε σηκωθεί από τη γη ο ίδιος ο Θησέας για να βοηθήσει το λαό του (Πλούταρχος 35.5).

Οι πρόσφατες ανασκαφές στο Γυμνάσιο της Μεσσήνης έφεραν στο φως ιερό ήρωος. εγκαταστημένο σε επιφανέστατο τοπίο δίπλα στην είσοδο στο Γυμνάσιο, είχε τη μορφή περιβόλου, που όριζε το «άβατο», και περιέκλειε κτίσμα και τον τάφο του ήρωος. Ανάλογη με του Αριστομένη, αλλά και του Επαμεινώνδα περίπτωση είναι αυτή του μεγάλου στρατηγού της Αχαϊκής Συμπολιτείας Φιλοποίμενα του Μεγαλοπολίτη. ο οποίος δέχτηκε ισόθεες τιμές (Διόδωρος Σικελιώτης 29.18.1). Ένα ψήφισμα των Μεγαλοπολιτών (IG Υ 2. 432) αναφέρεται στην ανέγερση αγαλμάτων του, στην κατασκευή μνήματος στην αγορά και τεμένους, στη θέσπιση γυμνικών και ιππικών αγώνων, στην απόδοση ισόθεων τιμών και στην αντίδρυση ενός βωμού από μάρμαρο λευκό, οπού να θυσιάζεται προς τιμήν του κάθε χρόνο, με την ευκαιρία της εορτής του Διός Σωτήρος, ταύρος, όπως για τον Αριστομένη. Ο Διόδωρος παραδίδει επί πλέον ότι «και ύμνους κατέδειξεν άδειν τους νέους», πράγμα που επιβεβαιώνει κατά τον καλύτερο τρόπο την ιδιαίτερη σχέση των ηρώων με τούς νέους και τούς αγώνες.
«Γνώσεσθε την αλήθειαν και η αλήθεια ελευθερώσει υμάς»

Re: ΑΡΧΑΙΑ ΣΠΑΡΤΗ

31
Οι Μεσσήνιοι, αγωνιζόμενοι για την ίδια τους την ύπαρξη, δεν είχαν τη δυνατότητα να πάρουν μέρος στους Περσικούς πολέμους της περιόδου 490-479 π.Χ. και να μοιραστούν με τους άλλους Έλληνες τη μνήμη της ένδοξης απόκρουσης των βαρβάρων. Οι μάχες στο Μαραθώνα, τις Θερμοπύλες κατ’ τις Πλαταιές εξακολουθούσαν να ασκούν ιδιαίτερη αίγλη και να ξυπνούν πατριωτικά αισθήματα στους Έλληνες που ζούσαν κάτω από τη ρωμαϊκή κυριαρχία. Ειδικά οι αιώνιοι αντίπαλοι των Μεσσηνίων Σπαρτιάτες όχι μονό καυχιόνταν για τη συμβολή τους. σε βάρος μάλιστα των Αθηναίων, αλλά την πρόβαλλαν δεόντως με μνημεία, όπως η «Περσική στοά» στην αγορά της Σπάρτης. με ειδικές εφηβικές τελετές και κυρίως με τα ταφικά μνημεία των νεκρών στις Θερμοπύλες και των πρωταγωνιστών των Περσικών πολέμων, όπως του ναυάρχου Ευρυβιάδη και των ηρώων Λεωνίδα και Παυσανία (Παυσ. 3.14-16). Για τους Μεσσήνιους δεν απέμενε άλλη διέξοδος παρά να αναδείξουν τον Αριστομένη σε εθνικό τους ήρωα. αυτόν που είχε επανει­λημμένα ταπεινώσει τους Σπαρτιάτες, υποβάλλο­ντας σε δοκιμασία την πολεμική τους αρετή, και είχε αμαυρώσει τη φήμη τους ως ανίκητων πολεμιστών. Η θέση του τάφου-ηρώου του Αριστομένη μέσα στο Γυμνάσιο και ο χάλκινος ανδριάντας του στο Στάδιο παραδειγμάτιζε τους εφήβους, θυμίζοντάς τους μεταξύ άλλων το ηρωικό μεσσηνιακό παρελθόν και τονίζοντας την αντίθεση προς τον αιώνιο αντίπαλο, τη Σπάρτη. Η θητεία των εφήβων της Μεσσήνης επί τρία χρονιά στο Γυμνάσιο εντασσόταν μέσα στο γενικότερο πλαίσιο των διαβατηρίων εθίμων, που έπρεπε να τηρηθούν με ευλάβεια προ­κείμενου να περάσουν σταδιακά οι νέοι στην τάξη των ανδρών, να γίνουν δηλαδή πολίτες με πλήρη δικαιώματα. Η επαφή τους με τον κόσμο των ηρώων και των νεκρών και με τας παραδόσεις και τις υποχρεώσεις που αυτός συνεπάγεται αποτελούσε μέρος των μυητικών διαδικασιών.
«Γνώσεσθε την αλήθειαν και η αλήθεια ελευθερώσει υμάς»
Απάντηση

Επιστροφή στο “Αρχαία Ελλάδα”