ΖΗΝΩΝ Ο ΕΛΕΑΤΗΣ










[Η ΖΩΗ ΤΟΥ]

Ο Ζήνων γεννήθηκε στις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ. στην Ελέα της Ιταλίας και υπήρξε μαθητής του Παρμενίδη. Ο Αριστοτέλης τον χαρακτήρισε πατέρα της διαλεκτικής και άσκησε δυναμική κριτική στο έργο του. Ο Πλάτων στον διάλογο του «Παρμενίδης» αναφέρει την επίσκεψη του Ζήνωνα και του δάσκαλού του Παρμενίδη στην Αθήνα για τα μεγάλα Παναθήναια. «Ο Παρμενίδης ήταν σε πολύ προχωρημένη ηλικία, εξηνταπεντάρης και γκριζομάλλης, αλλά με αρχοντική όψη. Ο Ζήνων κόντευε τότε τα σαράντα, ήταν ψηλός και ευπαρουσίαστος, κυκλοφορούσε η φήμη ότι ήταν προτίμηση του Παρμενίδη. Οι δύο τους κατέλυσαν το σπίτι του Πυθόδωρου, έξω από τα τείχη, στον Κεραμεικό. Εκεί πήγε ο Σωκράτης και πολλοί άλλοι μαζί του, θέλοντας να ακούσουν το σύγγραμμα του Ζήνωνα, γιατί ήταν η πρώτη φορά που ο Παρμενίδης και ο Ζήνων το έφεραν στην Αθήνα. Εκείνη την εποχή ο Σωκράτης ήταν ακόμα πολύ νέος.» Πλάτων, Παρμενίδης 127α (2)






[ΤΟ ΣΥΓΓΡΑΜΜΑ ΤΟΥ]

Το περίφημο σύγγραμμα του Ζήνωνα είναι ίσως το μοναδικό συγγραφικό έργο του Ελεάτη φιλόσοφου. Η μορφή του συγγράμματος ήταν σαν ένα φιλοσοφικό αινιγματολόγιο με έντονη σπιρτάδα στη γραφή του και πολλά παράδοξα παραδείγματα. Ο Ζήνων, υποστηρίζοντας την θέση του δάσκαλου του, επιμένει στην ύπαρξη του ενός Οντος και απορρίπτει την ύπαρξη πολλών πραγμάτων. Στους συλλογισμούς του χρησιμοποιούσε την μέθοδο της «ατόπου απαγωγής» για να αποδείξει την ορθότητα των λόγων του. Με μία σειρά αντίθετες σκέψεις οδηγούσε τον ακροατή στο συμπέρασμα που ήθελε να καταλήξει. Ο Σιμπλικιος στο έργο του εις Φυσικά μας παραδίδει ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα της σκέψης του Ζήνωνα,
"Αν υπάρχουν πολλά, τότε αναγκαία είναι όσα είναι, ούτε περισσότερα ούτε λιγότερα. Αν όμως είναι όσα είναι, τότε είναι πεπερασμένα. Αν υπάρχουν πολλά, τότε τα πράγματα που υπάρχουν είναι άπειρα, γιατί πάντα υπάρχουν και άλλα πράγματα ανάμεσα στα όσα υπάρχουν, και ανάμεσα σ’ εκείνα πάλι άλλα. Επομένως, τα πράγματα που υπάρξουν είναι άπειρα."(2)





[ΤΑ ΠΑΡΑΔΟΞΑ ΤΗΣ ΚΙΝΗΣΗΣ]


Υπάρχουν αναφορές από τον Αριστοτέλη πως ο Ζηνωνας έγραψε ένα ακόμη βιβλίο που συμπεριλάμβανε τα παράδοξα της κίνησης, τα παράδοξα του μεδίμνου και το παράδοξο της θέσης. Ο στόχος των περισσοτέρων παραδειγματικών σκέψεών του ήταν η απόδειξη της ακινησίας των σωμάτων, μια θεωρία εντελώς αντίθετη με την Ηρακλείτια θέση της συνεχούς κίνησης. Εδώ γίνονται σαφής οι διαφορές Ελεατικής και Ιωνικής σχολής. Αν και δεν ξέρουμε τον συλλογισμό που ακολουθούσε στα συγγράμματα του μπορούμε να ορίσουμε πως τα παράδοξα της κίνησης που περιγράφονται από τον Αριστοτέλη στα Φυσικά χωρίζονται σε δύο ζευγάρια : 1) στο "Στάδιο" και τον "Αχιλλέα" όπου ο Ζήνωνας δεχόταν πως ο χώρος και ο χρόνος διαιρούνται επ‘ άπειρoν και 2) στο "Βέλος" και τις "Κινούμενες σειρές" όπου δεχόταν ότι ο χώρος και ο χρόνος αποτελούνται από αδιαίρετα κλάσματα. Ο Ζήνωνας μέσα από αυτούς τους συλλογισμούς φαίνεται να ορίζει την ιδέα, πρώτον της απόλυτης κίνησης και δεύτερον της σχετικής κίνησης των σωμάτων. (Βλέπε Αποσπάσματα)






[Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ]

Ο Ζήνων πέρα από το φιλοσοφικό του έργο αποτελούσε και εξαιρετικό πολιτικό πρόσωπο που αγαπούσε την πατρίδα του και θυσιάστηκε στην προσπάθεια καταστολής της τυραννίας στην πόλη του. Οι μαρτυρίες για τον θάνατο του Ζήνωνα είναι συγκλονιστικές και αναφέρονται από τον Διογένη Λαέρτιο στο 9ο βιβλίο του: "Οπως αναφέρει ο Ηρακλείδης στη "Σατύρου επιτομή", θέλησε να ανατρέψει τον τύραννο Νέαρχο -άλλοι λένε τον Διομέδοντα- και συνελήφθη. Στη διάρκεια της δίκης, όταν τον ρώτησαν για τους συνεργούς του και για τα όπλα που είχε πάει στη Λιπάρα, αποκάλυψε όλους τους φίλους του τύραννου με σκοπό να τον αφήσει μόνο του. Επειτα είπε πως κάτι είχε να του πει για κάποιους κρυφά στο αυτί και τότε του το δάγκωσε και δεν το άφησε μέχρι που τον σκότωσαν… Ο Αντισθένης στις "Διαδοχές" λέει πως, αφού αποκάλυψε τους φίλους, ρωτήθηκε από τον τύραννο, αν υπήρχε και κάποιος άλλος. Τότε απάντησε "εσύ, ο καταστροφέας της πόλης". Στους παρευρισκόμενους είπε¨"Θαυμάζω την δειλία σας, αν εξαιτίας αυτών, που τώρα υπομένω, είστε δούλοι του τύραννου". Τέλος έκοψε τη γλώσσα του και του την έφτυσε κατάμουτρα. Ενθαρρυμένοι απ’ αυτό οι συμπολίτες του σκότωσαν τον τύραννο. Τα ίδια σχεδόν λένε οι περισσότεροι. Ο Ερμιππος λέει ότι τον έριξαν σε πέτρες που χρησίμευαν για άλεσμα και κομματιάστηκε"(1)

[Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΖΗΝΩΝΑ]

Αναμφισβήτητα ο Ζήνωνας σήμερα είναι ο πιο επίκαιρος προσωκρατικός φιλόσοφος. Ποτέ στο παρελθόν η φιλοσοφία δεν ασχολήθηκε βαθιά με την Ζηνώνεια παραδοξολογία. Η ενασχόληση του Russell και η γοητεία που άσκησαν σε αυτόν και στο μαθηματικό του παράδοξο ο Ζήνωνας όσο και ο δάσκαλος του Παρμενίδης ορίζουν την απαρχή μίας σύγχρονης μελέτης στο έργο αυτού του μεγάλου Προσωκρατικού. Είναι φανερό πως ο Ζήνωνας αποφασιστικά επέδρασε στην διαμόρφωση της ατομικής θεωρίας τον Λεύκιππο και τον Δημόκριτο όπως επίσης και τους σοφιστές Γοργία (Περί του μη όντος) και Πρωταγόρα. Η Οντολογική μεθοδολογία του Ζήνωνα και του δάσκαλου του Παρμενίδη εμπνέει τον ώριμο Πλάτωνα και διαμορφώνει όλη την Οντολογία μέχρι τον Πλωτίνο και τους περισσότερους Νεοπλατωνικούς.







ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ

Το Στάδιο
Αριστοτέλης, Φυσικά Ζ9, 239 β11(2)
Ο πρώτος συλλογισμός αντικρούει την ιδέα ότι υπάρχει κίνηση, γιατί ένα κινούμενο πράγμα πρέπει να φτάσει στα μισά της διαδρομής πριν φτάσει στο τέρμα…
Αριστοτέλης, Τοπικά Θ8, 160 β7(2)
Γιατί έχουμε πολλά επιχειρήματα αντίθετα με τις κοινές αντιλήψεις, όπως λ.χ. το επιχείρημα του Ζήνωνα ότι είναι αδύνατο να υπάρξει κίνηση και ότι δεν μπορεί κανείς να διασχίσει το στάδιο.
Ο Αχιλλέας και η χελώνα
Αριστοτέλης, Φυσικά Ζ9, 239 β14(2)
Ο δεύτερος συλλογισμός του είναι ο λεγόμενος "Αχιλλέας". Αυτός λέει ότι σε μία καταδίωξη ο πιο γρήγορος δρομέας δεν μπορεί ποτέ να ξεπεράσει τον πιο αργό, γιατί ο διώκτης πρέπει πρώτα να φτάσει στο σημείο από όπου ξεκίνησε, επομένως ο βραδύτερος δρομέας έχει πάντα ένα προβάδισμα.
Το Βέλος
Αριστοτέλης, Φυσικά Ζ9, 239 β30-β35(2)
Ο Τρίτος συλλογισμός είναι αυτός που μόλις τώρα αναφέραμε, ότι δηλαδή το βέλος που κινείται μένει ακίνητο. Αυτό προκύπτει από την παραδοχή ότι ο χρόνος αποτελείται από πολλά τώρα, γιατί αν δεν ισχύει αυτή η προϋπόθεση, καταρρέει αυτός ο συλλογισμός.
Οι Κινούμενες σειρές
Αριστοτέλης, Φυσικά Ζ9, 239 β33(2)
Ο τέταρτος συλλογισμός αναφέρεται σε ίσα σώματα που κινούνται μέσα σε ένα στάδιο με την ίδια ταχύτητα, αλλά προς αντίθετες κατευθύνσεις, η μία σειρά από το τέλος του σταδίου και η άλλη από τη μέση, περνώντας μπροστά από άλλα ίσα σώματα. Ο Ζήνων νομίζει ότι σ’αυτή την περίπτωση ο μισός χρόνος είναι ίσος με τον διπλάσιο του. Το λάθος σ’αυτόν τον συλλογισμό βρίσκεται στη υπόθεση ότι τα πράγματα που τρέχουν με την ίδια ταχύτητα χρειάζονται τον ίδιο χρόνο για να προσπεράσουν ένα κινούμενο σώμα και ένα ακίνητο σώμα με το ίδιο μέγεθος.





Διάγραμμα του Αλέξανδρου, σύμφωνα με τον Σιμπλικιο, εις Φυσικά 1016, 14(2)
Α = σταθερά σώματα
ΑΑΑΑ Β = σώματα που κινούνται από το Δ προς το Ε
Δ ΒΒΒΒ ---> Ε Γ = σώματα που κινούνται από το Ε προς το Δ
<-- ΓΓΓΓ Δ = αφετηρία του σταδίου
Ε = τέρμα του σταδίου














Με βεβαιότητα ο Ηράκλειτος και πιθανώς ο Παρμενίδης ανήκουν σε αριστοκρατικές ομάδες σχετιζόμενες με θρησκευτικά λειτουργήματα. Η οικογένεια του πρώτου είχε δικαίωμα στον παραδοσιακό τίτλο του βασιλέως, ο δεύτερος μας είναι γνωστός ως αρχηγός μιας θρησκευτικής αδελφότητας (φύλαρχος) αφιερωμένης στη λατρεία του Απόλλωνα• όσο για τον Πυθαγόρα, έδρασε αναμφίβολα στη Μεγάλη Ελλάδα ως ιδρυτής μιας μυσταγωγικής σέχτας, με κλίση στην πολιτική εξουσία στο όνομα ενός προγράμματος ηθικής σωτηρίας και εξαγνισμού της ζωής. Όλες αυτές οι μορφές αντιδρούσαν, με διαφορετικούς τρόπους, σε μια θρησκευτική κρίση: η παλαιά ολύμπια θρησκεία των ποιητών, ολοένα και πιο δεσμευμένη στα πολιτικά πράγματα των νεότευκτων πόλεων, δεν φαινόταν ικανή να απαντήσει στα προβλήματα της ατομικής σωτηρίας, στη φοβία της συμφοράς, της μίανσης, του επέκεινα. Μπροστά σε αυτή την κρίση η απάντηση που έδωσε αυτό το φιλοσοφικό περιβάλλον κινείται σε δύο άξονες που θα έχουν ιστορική συνέχεια: τη σύλληψη της ψυχής, που για πρώτη φορά διατυπώνεται αυστηρά από τους Πυθαγόρειους, και την ισχυρότατη θεωρία του Είναι-Σκέψη, ως υποκατάστατου και κληρονόμου των αρχαίων θεοτήτων, την οποία προτείνει ο Παρμενίδης. Και αυτού του είδους το διανοητικό στυλ είναι εκείνο που θα επηρεάσει βαθιά τη σωκρατικοπλατωνική φιλοσοφία.



Το Είναι υπάρχει, αγέννητο, άφθαρτο, άπειρο, «κι ούτε ήταν, ούτε θα γενεί, γιατί όλο μαζί είναι τώρα, ένα και συνεχές» (VIII, 5). Είναι αδιαίρε­το (VIII, 22), ακίνητο μέσα στα όρια ισχυρών δεσμών (VIII, 26), αμετακί­νητα σταθερό στο ίδιο σημείο (VIII, 30), χωρίς ελλείψεις (VIII, 34): «Κι έχοντας όριο έσχατο είν’ όλο τελειωμένο παντούθε μ’ ομορφόκυκλη στον όγκο σφαίραν όμοιο, ισόρροπο από μέσα του παντού: τι μήτε πιο μεγάλο μήτε μικρότερο εδώ για εκεί του πρέπει να είναι» (VIII, 41). Αγνοεί άρα τη διασπορά και τη συγκέντρωση (IV). Αποκλείεται να προέρχεται από το Μηδέν (VIII, 7) κι εφόσον είναι αιώνιο κι ακίνητο αγνοεί το χρόνο και το χώρο