Η πολιτική στην αρχαία Ελλάδα

1
Ιστορική εξέλιξη των πολιτικών συστημάτων - Αρχαία Ελλαδα

Προέλληνες

Οι πελασγική κοινωνία που πιστεύεται ότι ήταν μητριαρχική και φιλειρηνική είχε ένα θεοκρατικό σύστημα. Δεν υπήρχε ιδιοκτησία και μάλλον ούτε ο θεσμός της οικογένειας με τη σύγχρονη μορφή. Η γη ανήκε στους ναούς και μπορούσαν να την καλλιεργούν όλοι εκχωρώντας ως δωρεά ένα μέρος στους ναούς. Οι σημαντικές αποφάσεις παίρνονταν από τις ιέρειες και όλες οι γυναίκες ήταν κοινωνικά ίσες ενώ οι άνδρες αντιμετωπίζονταν υποδεέστερα ως χρήσιμοι στην εργασία και την αναπαραγωγή. Το καθεστώς αυτό ανατράπηκε με την κάθοδο από Βορρά των πολεμικών φύλλων που κυρίευσαν τον Ελλαδικό χώρο κατακτώντας πολύ εύκολα τους φιλειρηνικούς αυτόχθονες. Παρέμειναν όμως μνήμες της προηγούμενης αυτής κατάστασης (αμαζόνες, σημαντικές θηλυκές θεότητες όπως η Ρέα, η Γαία, η Αθηνά, η Δήμητρα, περιπέτειες αργοναυτών, θηλυκά τοπωνύμια, ιέρειες, θηλυκά άβατα).

Johann Jakob Bachofen Mother Right: An Investigation of the Religious and Juridical Character of Matriarchy in the Ancient World

Η καταγωγή της βασιλείας, Λεκατσάς, Παναγής, Καστανιώτης 2006

Αρχαϊκοί χρόνοι - Βασιλεία

Επιστροφή του ΑγαμέμνοναΣτην Ελλάδα κατά του προϊστορικούς χρόνους επικρατεί το σύστημα της Βασιλείας. Τα μικρά κρατίδια που συχνά ταυτίζονται με ονόματα φυλών διοικούνται από βασιλείς. Ο βασιλεύς ή ταγός ή αρχαγέτης είναι ο απόλυτος μονάρχης, υπεύθυνος για την λειτουργία και την ασφάλεια της πόλης στην οποία βασίλευε, βοηθούμενος από ένα συμβούλιο γερόντων (γερουσία) ή αντιπροσώπων των φυλών της επικράτειάς του.
Εικόνα
Πόλις – Μια νέα μορφή κράτους

Σύμφωνα με την επιγραφή του Πάριου Χρονικού, το 1251 π.Χ, ο (μυθικός) Θησέας ενώνει τους 12 δήμους της Αττικής και επιβάλει τη Δημοκρατία (δηλαδή το κράτος των δήμων). Κατά μία ιστορική εκδοχή, μετά τη διάλυση της πρώτης Ιωνικής Ομοσπονδίας οι δήμοι της Αττικής που συμμετείχαν σ’ αυτήν αποφασίζουν να συνεχίσουν τη συνεργασία τους ιδρύοντας την πόλη των Αθηνών.

Οι αρχαίες «πόλεις» δεν ήταν πια ένα άστυ, δηλαδή μια πόλη με τη σημερινή έννοια αλλά μια πολιτεία που περιλάμβανε το άστυ, στο κέντρο του οποίου συνήθως υπήρχε μια ακρόπολη και ένα σύνολο προαστίων και μικρότερων αυτόνομων οικιστικών ενοτήτων-δήμων με τοπικούς ευγενείς και άρχοντες. Για τον λόγο αυτό είχαν συχνά ονομασίες στον πληθυντικό (Αθήναι, Θήβαι) Όσοι εντάσσονταν στην πόλη ονομάζονταν «πολίτες» ενώ η αναφορά στις νέες αυτές πόλεις πια, δεν γινόταν σε σχέση με τον τόπο αλλά σε σχέση με τους πολίτες της: (Αθηναίοι, Λακεδεμόνιοι). Η οργάνωση αυτή δημιούργησε την ανάγκη της επέκτασης της διακυβέρνησης από ένα πρόσωπο σε ένα σύνολο προσώπων καθώς και της δημιουργίας σταδιακά ενός πολιτειακού συστήματος που θα ίσχυε για όλους τους πολίτες.



Αθηναϊκή Αριστοκρατία

Από το 800 - 700 π.Χ., οι ευγενείς ή άλλως αριστοκράτες στην Αθήνα παραμερίζουν τους βασιλιάδες και αναλαμβάνουν οι ίδιοι την άσκηση της εξουσίας καθιερώνοντας ένα πολίτευμα ολιγαρχίας που αργότερα θα ονομαστεί «αριστοκρατεία».

Η κοινωνία των ελεύθερων Αθηναίων χωρίζεται σε τέσσερεις τάξεις: τους Πενατκοσιομέδιμνους (που παράγουν 500 μέδιμνα ετησίως δηλαδή πολύ πλούσιοι) του Ιππείς (που μπορούν να συντηρούν άλογα= λιγότερο πλούσιοι), του Ζευγήτες (αγρότες κάτοχοι γεών) και του Θήτες (όλοι οι υπόλοιποι) ως εξής:
Εικόνα
Οι δούλοι και οι μέτοικοι (μη Αθηναίοι) δεν θεωρούνταν μέλη της κοινωνίας.

Στα τέλη του 8ου αιώνα π.Χ. ξεκινούν οι διαμάχες των αριστοκρατών με τους εμπόρους, τους βιοτέχνες και τους γεωργούς που ζητούσαν πρόσβαση στην εξουσία.



Στα τέλη του 7ου αι, π.Χ. Την διοίκηση στην Αθήνα αναλάμβαναν 9 εκλεγόμενοι άρχοντες με ετήσια θητεία και οι οποίοι ήταν:

α) ο επώνυμος άρχων που ήταν ο αρχηγός του κράτους
β) ο πολέμαρχος που ήταν υπεύθυνος για τα στρατιωτικά θέματα
γ) ο βασιλιάς που είχε μόνο θρησκευτικές αρμοδιότητες
δ) έξι θεσμοθέτες που ασχολούνταν με τις δικαστικές και άλλες διοικητικές υποθέσεις.

Παράλληλα λειτουργούσε και ο Άρειος Πάγος που αντικατέστησε το παλιό συμβούλιο των ευγενών επί βασιλείας και επόπτευε το έργο των αρχόντων. Σε όλες αυτέ τις θέσεις μετείχαν μόνο οι πεντακοσιομέδιμνοι, ενώ πιθανόν πολύ σπάνια, για σημαντικές αποφάσεις, ο Επώνυμος άρχων να συγκαλούσε την εκκλησία του Δήμου, στην οποίαν συμμετείχαν και οι ιππείς.



Σπάρτη

Τον 8ο αιώνα Ο Λυκούργος συνενώνει τις Σπαρτιατικές κωμοπόλεις σε ενιαία πόλη, εξισώνει όλους τους ελεύθερους Σπαρτιάτες και ορίζει ένα πολιτικό σύστημα με πολλά δημοκρατικά στοιχεία: Τα πολιτικά θεσμικά όργανα ήταν 2 βασιλείς, τριακονταμελής γερουσία και η εκκλησία του Δήμου (Απέλλα), στην οποία συμμετείχαν όλοι οι ελεύθεροι Σπαρτιάτες άνω των 30 χρόνων. Οι βασιλείς και η γερουσία εκλέγονταν από την Απέλλα και ήσαν ισόβιοι. Λίγο αργότερα προστέθηκαν 5 έφοροι εκπρόσωποι των 5 βασικών κωμοπόλεων της Σπάρτης που εκλέγονταν από την Απέλλα με θητεία ενός έτους. Η γερουσία νομοθετούσε και εκκλησία του Δήμου ψήφιζε δια βοής του νόμους χωρίς να μπορεί να τους συζητήσει. Οι γυναίκες, οι κατώ των 30 ετών Σπαρτιάτες οι είλωτες (υπόδουλοι) και οι περίοικοι (μη Σπαρτιάτες) δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα και έπρεπε να υπακούουν στους σπαρτιατικούς νόμους.
Δομή του σπαρτιατικού πολιτεύματος.

Η ιδιότυπη Δημοκρατία αυτή παρ’ όλο που αποτέλεσε την πρώτη που έδωσε ίσα δικαιώματα χωρίς διακρίσεις σε όλους τους ελεύθερους πολίτες της Σπάρτης, πολλές φορές, καταστρατηγήθηκε από τη Γερουσία οι οποία για το καλό της πόλης αρνήθηκε να εφαρμόσει τις αποφάσεις της Απέλλας.





Τυραννίδα

Στα μέσα του 7ου αιώνα π.Χ. εμφανίζεται σε πολλές πόλεις μια άλλη μορφή μοναρχίας η «τυραννίδα» που αρχικά δεν είχε την αρνητική έννοια που απέκτησε αργότερα. Ο τύραννος ήταν μια μορφή –συχνά εκλεγμένου- απόλυτου μονάρχη που δεν προερχόταν από βασιλική οικογένεια αλλά από αριστοκρατική. Η τυραννίδα δεν θεωρείται ευθέως πολίτευμα αλλά απόκλιση, συνήθως κατ’ ανάγκη σε περιόδους ταραχών και πολέμων. Η τυραννίδα επεκτάθηκε στις περισσότερες ελληνικές πόλεις (πλην της Σπάρτης).

Το 624 ή 621 π.Χ.: Στην Αθήνα εκλέγεται τύραννος ο Δράκων και επιχειρεί την πρώτη κωδικοποίηση των νόμων επιβάλλοντας αυστηρές ποινές για τους παραβάτες. Ο Άρειος Πάγος αποκτά μεγάλη ισχύ.

Ιστορική εξέλιξη των πολιτικών συστημάτων - Αθηναϊκή Δημοκρατία



Το 507 π.Χ. Μέσω των μεταρρυθμίσεων του Κλεισθένη εδραιώνεται η Δημοκρατία:

Χωρισμός των πολιτών σε 10 φυλές που αποτελούσαν συγχρόνως και τις μονάδες οργάνωσης του στρατού. Κάθε φυλή είχε 1/3 αστικό χώρο, 1/3 αγροτικό και 1/3 παραθαλάσσιο. Έτσι εξασφαλιζόταν ότι συνυπήρχαν σε κάθε φυλή αστοί, αγρότες και αλιείς.
Δημιουργείται η βουλή των πεντακοσίων που έθετε ζητήματα στην εκκλησία του δήμου προς συζήτηση ή ψήφιση
Διατηρείται το δικαστήριο της Ηλιαίας και ο Άρειος Πάγος.

10 στρατηγοί εκλέγονται ως ανώτατοι στρατιωτικοί διοικητές κάθε έτος, αξίωμα που είχε ταυτόχρονα και σπουδαία πολιτική σημασία.
Για να προστατευθεί το νέο πολίτευμα από την τυραννία εισάγεται ο οστρακισμός, δηλαδή η δεκαετής εξορία επίδοξων τυράννων μέσω εκτεταμένης ψηφοφορίας από τους πολίτες.
Η επιλογή των αξιωματούχων γίνεται με το σκεπτικό ίσης συμμετοχής όλων των φυλών, με ψηφοφορία ή με κλήρωση.
Οι πολίτες έχουν το δικαίωμα να εισηγηθούν προς ψήφιση νέους νόμους.
Σε διοικητικές θέσεις μπορούσαν να συμμετέχουν τίμιοι πολίτες από όλες οι τάξεις, και λάβαιναν ενιαίο μισθό ανεξάρτητα της θέσης τους.

Άρχοντες αρχικά μπορούσαν να γίνουν μόνο πολίτες των ανώτερων τάξεων, από το 450 π.χ. όμως ο περιορισμός αυτός καταργήθηκε.

Τέλος ένας θεσμός που βοηθούσε την ισοκατανομή του πλούτου ήταν οι «λειτουργίες» ή «χορηγίες», μια τιμητική φορολογία σε εύπορους πολίτες μέσω της κάλυψης συγκεκριμένων εξόδων όπως την κατασκευή μιας τριήρεως ή την χρηματοδότηση μιας τραγωδίας.



Το πολίτευμα αυτό της Αθηναϊκής Δημοκρατίας διατηρήθηκε καθ΄ όλη την περίοδο της Αθηναϊκής κυριαρχίας και αποτέλεσε το μοντέλο πάνω στο οποίο οικοδομήθηκαν οι σύγχρονες δημοκρατίες.



Η Αθηναϊκή Δημοκρατία όμως ήταν μια άμεση δημοκρατία και οι βασικές διαφορές όμως από τις σύγχρονες δημοκρατίες είναι:

Οι αξιωματούχοι για πολλές δημόσιες θέσεις εκλέγονταν με μυστική ψηφοφορία κατ’ ευθείαν από τους πολίτες είτε με κλήρωση.
Οι θητείες των αξιωματούχων δεν ξεπερνούσαν το ένα έτος και υπήρχε συναχής εναλλαγή ανθρώπων στην εξουσία.
Στις διάφορες εξουσίες μετείχε μεγάλος αριθμός πολιτών (περί τις 7.000 ταυτόχρονα). (Εξ ου και ο Περικλής στον “Επιτάφιο” αναφέρει: “Το να κυβερνάν όχι οι λίγοι αλλά οι πολλοί, αυτό το λέμε δημοκρατία”.)
Οι νόμοι ψηφίζονταν από όλους τους πολίτες, οι οποίοι είχαν και δικαίωμα αγόρευσης.
Οι πολίτες μπορούσαν να εισηγηθούν νέους νόμους.
Οι αμοιβές των αξιωματούχων ήταν ένας βασικό μισθός αγρότη (έτσι ώστε αφ’ ενός να μπορούν να συμμετέχουν και οι άποροι αλλά αφετέρου το χρήμα να μην αποτελεί βασικό κίνητρο).
Στους πολίτες δεν μετείχαν οι γυναίκες, οι σκλάβοι και οι μέτοικοι.



Αναφορές:

Λήμμα «Αθηναϊκή Δημοκρατία» στην ελληνική wikipedia
Η πολιτική της κλασικής Αθήνας από το Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού
Πώς εκλέγανε οι Αθηναίοι τους άρχοντες τους Άρθρο του Δημ. Γερμιώτη
Μ. Β. Σακελαρίου: Η Αθηναϊκή Δημοκρατία, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
Κ. Καστοριάδη, Η αρχαία ελληνική δημοκρατία και η σημασία της για μας σήμερα. Εκδόσεις Ύψιλον και ως pdf αρχείο
1.Σοφία πάντων κάλλιστον, η δε αμάθεια πάντων κάκιστον
2. ζητεῖτε τὴν βασιλείαν τοῦ Θεοῦ, καὶ ταῦτα πάντα προστεθήσεται ὑμῖν
Απάντηση

Επιστροφή στο “Οι επιστήμες στην αρχαία Ελλάδα”

cron