Απόρροια της αντίληψης ότι η ειδησεογραφία αποτελεί μία κατασκευασμένη εικόνα κι όχι μία πιστή αναπαράσταση της πραγματικότητας, αναγκαία είναι η αναζήτηση και κατανόηση των μηχανισμών, σύμφωνα με τους οποίους κατασκευάζεται η εικόνα αυτή. Η έννοια της κατασκευής της ειδησεογραφίας άπτεται δύο διαδικασιών:
α. Η διαδικασία της επιλογής, από το σύνολο των εν δυνάμει γεγονότων, που θα παρουσιαστούν ως είδηση.
β. Η διαδικασία κανονικοποίησης του τυχαίου, που επιτρέπει την περιοδική παρουσία των μέσων επικοινωνίας, παρά την ακανόνιστη και τυχαία εμφάνιση των σημαντικών γεγονότων.
3.1.1.1. Από τα Γεγονότα στις Ειδήσεις
Η προσοχή των δημοσιογράφων προσανατολίζεται σε ότι είναι αξιοσημείωτο (και άξιο επισήμανσης), κι έχει μια τέτοια μορφή, κατάλληλα σχεδιασμένη και τυποποιημένη, ώστε να γίνει ρεπορτάζ. Γι' αυτό το λόγο οι εφημερίδες σε ημερήσια βάση αναζητούν τις ειδήσεις καλύπτοντας περιοχές, όπως τα αστυνομικά τμήματα, τα δικαστήρια, τα νοσοκομεία και τα υπουργεία, δηλαδή εκεί όπου είναι πιθανό να πρωτοεμφανιστούν γεγονότα.
Σημαντικό στοιχείο για τη μελέτη της μετατροπής των γεγονότων σε ειδήσεις υπήρξε η έννοια του Πυλωρού. Ο όρος πυλωρός (gatekeeper) αναφέρεται σε όλους όσοι έχουν τη δύναμη να καθορίσουν ποια μηνύματα θα περάσουν από τις πύλες των μέσων επικοινωνίας και θα αποτελέσουν μέρος της δημόσιας σφαίρας. Επί του προκειμένου, ο όρος αναφέρεται σε αυτούς που καθορίζουν ποια γεγονότα θα καταγραφούν ως ειδήσεις από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας. Ο όρος πρωτοχρησιμοποιήθηκε από τον Kurt Lewin[12] για να περιγράψει τη διαδικασία των αγορών σε ένα νοικοκυριό. Ο White (1950) εισήγαγε αυτόν τον όρο στη μελέτη της δημοσιογραφίας. Ο ίδιος μελέτησε τη διαδικασία, με την οποία ο αρχισυντάκτης μίας επαρχιακής αμερικανικής πόλης επέλεγε από το σύνολο των ειδήσεων, που του έστελνε το πρακτορείο ειδήσεων, ποιες θα δημοσίευε στην εφημερίδα και ποιες όχι. Στη συνέχεια κατέγραφε τις αιτίες των επιλογών του. Αυτή η έρευνα επέτρεπε να μετρηθεί ποια είναι τα στοιχεία που καθορίζουν την επιλογή της είδησης μέσα από ένα αχανές σύνολο εν δυνάμει επιλογών.
Προσπαθώντας να καθορίσουν τους παράγοντες, οι οποίοι μπορούν να μετατρέψουν ένα γεγονός σε είδηση, οι Galtung και Ruge (1969) ανέλυσαν την ειδησεογραφία των νορβηγικών εφημερίδων σε περιπτώσεις κρίσεις. Η ανάλυση τους οδήγησε στους ακόλουθους παράγοντες:
· Επικαιρότητα. Οι ειδήσεις αναφέρονται σε πολύ πρόσφατα γεγονότα ή σε επαναλαμβανόμενα γεγονότα. Μία καινούργια είδηση αντικαθιστά μία παλιότερη. Οι ειδήσεις για το βομβαρδισμό του Κοσσυφοπεδίου από το ΝΑΤΟ αντικατέστησαν πλήρως τις ειδήσεις για τη σύλληψη του Οτσαλάν.
· Συχνότητα. Όσο πιο συμβατή είναι η συχνότητα ενός γεγονότος με τη συχνότητα ενός ειδησεογραφικού μέσου, τόσο πιο πιθανό είναι το γεγονός να καταγραφεί ως είδηση από το συγκεκριμένο μέσο. Η περιοδικότητα των επικοινωνιακών μέσων διαφέρει και αυτό επηρεάζει τις προοπτικές τους. Τα τηλεοπτικά και ραδιοφωνικά δελτία παρουσιάζονται με μεγάλη συχνότητα και έτσι ρέπουν στην καταγραφή του άμεσου, ενώ είναι μυωπικά σε πιο μακροχρόνιες τάσεις. Έτσι ένας φόνος καταγράφεται ως συμβάν πιο άμεσα κι εύκολα από μία διαχρονική αύξηση της εγκληματικότητας.
· Μέγεθος. Ένα ελάχιστο μέγεθος πρέπει να υπάρχει σε ένα συμβάν, προκειμένου να καταχωρηθεί ως είδηση.
Περίοδοι εκτεταμένης δημοσιογραφικής ανυδρίας ή υπερεκτεταμένα επικοινωνιακά συστήματα στα οποία αναπτύσσεται έντονος ανταγωνισμός μπορεί να οδηγήσουν σε συνειδητή χειραγώγηση του μεγέθους που απαιτείται από ένα γεγονός για να θεωρηθεί είδηση. Αυτό οδηγεί σε μία πλασματική εικόνα της πραγματικότητας. Όπως αυτάρεσκα δήλωνε ο Αμερικανός δημοσιογράφος Steffents[13]: «Μπορώ να δημιουργήσω ένα κύμα βίας όποτε θέλω, απλά καταγράφοντας όλα τα σχετικά περιστατικά, που συμβαίνουν στην πόλη στη διάρκεια ενός μήνα. Μπορώ επίσης να σταματήσω το κύμα βίας, χρησιμοποιώντας τα συνήθη κριτήρια επιλογής των ειδήσεων». Αντίστοιχα βέβαια μπορεί να δημιουργηθεί κι ένα κύμα με αρνητικές για τις Ε.Δ. ειδήσεις.
Αντιστρόφως, πολύ σημαντικά και μεγάλου μεγέθους γεγονότα μπορεί να υποστούν ειδησεογραφική έκλειψη, επειδή στην ειδησεογραφία κυριαρχεί μία άλλη, εντόνως μελοδραματική είδηση. Αυτό ενίοτε έχει τραγικά αποτελέσματα. Χαρακτηριστικό είναι το ξέσπασμα της δημοσιογράφου του CNN Annanpour σε συνέδριο για τα Μ.Μ.Ε. στη Νέα Υόρκη. Εκεί εγκαλούμενη γιατί δεν κάλυψε τις σφαγές στη Ρουάντα τόσο αποτελεσματικά, όσο τον πόλεμο στη Βοσνία, έτσι ώστε να κινητοποιηθεί η διεθνής κοινή γνώμη και να υπάρξει έγκαιρη παρέμβαση, απάντησε ότι αυτή πήγε στη Ρουάντα και προετοίμαζε λεπτομερή ρεπορτάζ, που αναδείκνυαν όλη τη φρίκη της γενοκτονίας, τα ρεπορτάζ αυτά όμως δεν έβρισκαν το δρόμο τους στην οθόνη, επειδή κυριαρχούσε η ιστορία του Ο. J. Simpson[14].
· Αμφισημία – Όσο λιγότερη αμφισημία υπάρχει σ’ ένα γεγονός, όσο δηλαδή το νόημά του είναι πιο ξεκάθαρο στα πλαίσια της συγκεκριμένης κουλτούρας, τόσο πιο εύκολο είναι να επιλεγεί ως είδηση. Τα νέα για ένα σεισμό αξιολογούνται ως σημαντικότερα σε χώρες που έχουν σεισμική ιστορία όπως η Η.Π.Α. ή η Ιαπωνία, παρά σε χώρες που δεν έχουν «κουνηθεί» ποτέ, όπως η Αγγλία ή η Ουγγαρία. Η κοινή εμπειρία, δημιουργεί ένα πολιτιστικό υπόβαθρο για καλύτερη εκτίμηση κι αξιολόγηση της είδησης.
· Τα γεγονότα που καταγράφονται ως ειδήσεις, θα πρέπει να είναι απροσδό-κητα ή ασυνήθιστα. Πολλές φορές αυτά τα στοιχεία είναι σημαντικότερα στον καθορισμό της είδησης από το ίδιο το περιεχόμενο του συμβάντος.
· Παρ' ότι το απροσδόκητο ενδιαφέρει, ωστόσο δεν είναι όλη η διάσταση του απροσδόκητου που προβάλλεται στις ειδήσεις. Τα γεγονότα που γίνονται ειδήσεις, τόσο στο παρελθόν, όσο και στο παρόν, είναι στην ουσία αναμενόμενες καταστάσεις. Ουσιαστικώς είναι το σύνολο των ατυχημάτων και των συμβάντων, που το κοινό είναι προετοιμασμένο να μάθει γι' αυτά που θα γίνουν ειδήσεις .
Όταν ένα γεγονός έχει αναφερθεί ως είδηση, θα εξακολουθεί να αναφέρεται ως είδηση για ένα χρονικό διάστημα, ακόμα κι αν το μέγεθός του έχει δραστικώς μειωθεί. Επίσης αντίστοιχα γεγονότα μικρότερου μεγέθους, που όμως συνειρμικώς ανάγουν σε μία σημαντική είδηση, καταγράφονται κι αυτά ως ειδήσεις, συχνά δημιουργώντας στο ακροατήριο την ψευδαίσθηση μίας τάσης, ή ακόμα και φαινόμενα μιμητισμού. Για παράδειγμα τη μία ημέρα παρουσιάζεται στις ειδήσεις ο παιδοκτόνος πατέρας. Την επόμενη μέρα ένας άλλος, ο οποίος εγκατέλειψε τα παιδιά του σε διαφορετικά μέρη της εθνικής οδού προκειμένου να διαμαρτυρηθεί για την οικονομική του δυσπραγία, καθώς και για την ανικανότητά του να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις τους. Εδώ όχι μόνο το πρώτο γεγονός έχρισε το δεύτερο είδηση, αλλά και το ακροατήριο έχει πλήρως αφομοιώσει τη διαδικασία, εφ' όσον η εγκατάλειψη των παιδιών από το δεύτερο πατέρα είχε τη μορφή ενός σχεδιασμένου ψευδογεγονότος, που αποσκοπούσε στη χειραγώγηση του συγκεκριμένου κανόνα της δημοσιογραφίας για την απόκτηση δημοσιότητας στο πρόβλημά του.
Η κυριαρχία ενός θέματος στην ειδησεογραφία επηρεάζει την αντίληψη του κοινού, που φαντασιώνεται αντίστοιχα γεγονότα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το ότι μετά την πτώση ενός αεροπλάνου σε μία περιοχή υπάρχει σωρεία αναφορών από κατοίκους της περιοχής ότι είδαν να πέφτει και άλλο αεροπλάνο. Συνήθως την αφορμή για τέτοιες αναφορές δίνουν περαστικά αεροπλάνα, για τα οποία οι κάτοικοι θεωρούν ότι παρουσιάζουν κάποια ανωμαλία. Οι μαρτυρίες αυτές συνήθως κινητοποιούν τα τοπικά Μ.Μ.Ε., ενώ τις περισσότερες φορές το γεγονός διαψεύδεται πριν μετατραπεί σε είδηση από τα εθνικής εμβέλειας Μ.Μ.Ε. Υπήρξε περίπτωση όπου η μαρτυρία ενός χωρικού στη Χαλκιδική ότι άκουσε ένα αεροπλάνο να πέφτει συνδυάστηκε με καπνούς[15] παράγοντας μία τόσο ισχυρή φήμη, που εξανάγκασε την πολεμική αεροπορία να κινητοποιήσει μηχανισμούς διάσωσης για την περίπτωση που όντως είχε πέσει κάποιο μικρό πολιτικό αεροπλάνο[16].
Άλλοι παράγοντες αξιολόγησης της είδησης σχετίζονται με πολιτιστικές παραμέτρους:
Όσο περισσότερο ένα γεγονός συνδέεται με κυρίαρχα έθνη και με κυρίαρχες κοινωνικές ομάδες, τόσο πιθανότερο είναι να αποτελέσει είδηση.
Από το τέλος του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου η Δανία αποτέλεσε μόνο μία φορά πρωτοσέλιδο θέμα των Τάιμς της Νέας Υόρκης, όταν κάποιοι έκοψαν το κεφάλι της γοργόνας, του αγάλματος που κοσμεί το λιμάνι της. Πόσο συχνά άραγε αποτέλεσαν τεκταινόμενα στις Η.Π.Α. πρωτοσέλιδο στις δανικές εφημερίδες; Σήμερα, που οι περισσότεροι πόλεμοι είναι συμβολικοί και το κύριο θέατρο μαχών είναι η κοινή γνώμη της Αμερικής και ορισμένων άλλων μεγάλων χωρών, η δομική ανισορροπία στην ειδησεογραφική παρουσίαση ανάμεσα στα μικρά και στα μεγάλα έθνη γίνεται όλο και πιο αισθητή. Η μεροληψία της ειδησεογραφίας υπέρ των ισχυρότερων κρατών και των συγκρουσιογόνων καταστάσεων αποκλείει αμέσως ένα μεγάλο αριθμό χωρών. Σε κράτη, για τα οποία η καλλιέργεια και η διαχείριση της εικόνας τους στη διεθνή κοινή γνώμη είναι σημαντικές, είτε για να ενισχύσουν τον εξαγωγικό εμπορικό προσανατολισμό τους, είτε για να επαναπροσδιορίσουν τη θέση τους στο διεθνές στερέωμα, ο αποκλεισμός που συνεπάγεται η δομική ανισότητα στην κατασκευή της διεθνούς ειδησεογραφίας ξεπερνιέται με δομικές διεθνείς δημόσιες σχέσεις (Kunczik 1997:25).
Οι Shoemaker, Danielian και Brendlinger (1991) εξετάζοντας την παρουσίαση ξένων ειδήσεων στον αμερικανικό τύπο βρήκαν ότι η διαδικασία επιλογής ειδήσεων μεροληπτούσε εντόνως υπέρ ειδήσεων από χώρες, των οποίων η πολιτική ή είναι πολύ φιλική προς τις Η.Π.Α., ή αποκλίνει πολύ έντονα από το επιθυμητό. Τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας ανάγουν και σε ένα άλλο κριτήριο ανάδειξης των ειδήσεων:
O «Εθνικισμός του Τύπου» (Press Nationalism) ή εθνοκεντρισμός ορίζεται από τον Gans ως ένας μηχανισμός επιλογής ειδήσεων, που αφορά κατά κύριο λόγο τις εξωτερικές ειδήσεις. Σύμφωνα με αυτό το κριτήριο η επιλογή ενός συμβάντος, που σημειώνεται στο εξωτερικό, εξαρτάται ως είδηση προβαλλόμενη από τα αμερικανικά Μ.Μ.Ε. από το βαθμό που αυτό άπτεται αμερικανικών συμφερόντων, ή αποτελεί αντικείμενο εστίασης της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής. Ο εθνοκεντρισμός τόσο στο επίπεδο της επιλογής των ειδήσεως όσο και σε αυτό της παρουσίασης τους δεν αποτελεί βέβαια Αμερικανικό ίδιο. Έρευνες της ειδησεογραφικής κάλυψης του Σκοπιανού ζητήματος από τις εφημερίδες αποκαλύπτουν έντονο εθνοκεντρισμό[17]. Αντιστοίχως, η διερεύνηση των αυτοστερεοτύπων και των ετεροστερεοτύπων στον Ελληνικό και στον Τουρκικό τύπο από τον Χριστόδουλο Γιαλλουρίδη (1997) καταδεικνύει την καθοριστική επίδραση του εθνοκεντρισμού στην διαμόρφωση του περιεχομένου των Μ.Μ.Ε. .
Ο αρνητισμός και η σύγκρουση είναι πολλές φορές καθοριστικά στοιχεία για την επιλογή μίας είδησης. Κάθε μέρα εκατομμύρια άνθρωποι διασχίζουν το δρόμο, ωστόσο ο ένας που θα παρασυρθεί από το αυτοκίνητο γίνεται είδηση. Στον τελευταίο σεισμό μάθαμε πόσα σπίτια έπεσαν και όχι πόσα άντεξαν. Μία συμφωνία με την κυβέρνηση και τους αγρότες θα είχε ειδησεογραφική κάλυψη της τάξης των 2 λεπτών, στην ελάχιστη απεργία ή σύγκρουση λόγω διαφωνίας θ’ αφιερωνόταν πολλαπλάσιος χρόνος. Η έμφαση που δίνεται στη σύγκρουση και στη βία ως κριτήρια ανάδειξης ενός γεγονότος σε είδηση, δύναται να διαστρέψει κατά επικίνδυνο τρόπο την εικόνα της κοινωνίας που προβάλλουν τα Μ.Μ.Ε. Τονίζοντας για παράδειγμα την εγκληματικότητα οι ειδήσεις μπορούν να δημιουργήσουν την εικόνα μίας πολύ πιο επικίνδυνης κοινωνίας από αυτή που πραγματικά υπάρχει οδηγώντας σε άσκηση πιέσεων από τα μέλη της για κατασταλτικά μέτρα και υψηλότερα επίπεδα αστυνόμευσης. Μεσοπροθέσμως αυτό μπορεί να οδηγήσει στην επανεισαγωγή της θανατικής ποινής, στη νομιμοποίηση μέσων και ενεργειών εκ μέρους της αστυνομίας, που συνιστούν καταπίεση ανθρωπίνων δικαιωμάτων (όπως συμβαίνει σήμερα στις Η.Π.Α.), και στη νομιμοποίηση της χρήσης συστημάτων ηλεκτρονικής παρακολούθησης.
Η τάση των Μ.Μ.Ε. να τονίζουν αρνητικές και συγκρουσιακές καταστάσεις, όχι απλώς παραμορφώνει την πραγματικότητα, αλλά μπορεί να επηρεάσει άμεσα τα ίδια τα γεγονότα. Για παράδειγμα, αν σε μία ήρεμη και πολιτισμένη διαδήλωση υπάρξει μία μικρή συμπλοκή και αυτή τύχει βιντεοσκόπησης, τότε αυτή και μόνο θα προβληθεί στις ειδήσεις δημιουργώντας την ψευδαίσθηση της βίας. Αναλυτές των Μ.Μ.Ε. όπως ο Parenti (1986) θεωρούν αυτό το μηχανισμό κατασκευής της ειδησεογραφίας ως συνειδητή μέθοδο περιθωριοποίησης και δυσφήμησης των κοινωνικών κινημάτων και των διαδηλώσεων. Η κυρίαρχη παθογένεια είναι αυτή που υφίσταται όχι στο επίπεδο των αναπαραστάσεων, αλλά στην επίδραση που αυτές έχουν στην πραγματικότητα. Δηλαδή αυτός ο μηχανισμός κατασκευής ειδησεογραφίας εκπαιδεύει τους διαδηλωτές και τους πάσης φύσεως διαμαρτυρόμενους, οι οποίοι, για να μεγιστοποιήσουν τη δημοσιότητα που θα πάρει η εκδήλωση, ενσωματώνουν στο σχεδιασμό τους έντονα συγκρουσιακά ενδεχόμενα, είτε με καταλήψεις, είτε με τη δημιουργία αντιδιαδηλώσεων (Clutterbuck 1981, Graber 1993). Σε πιο ακραία μορφή αυτό συμβαίνει σε τρομοκρατικές πράξεις. η εστίαση των Μ.Μ.Ε. στην τρομοκρατική ενέργεια και η παροχή αφειδώς δημοσιότητας αυξάνουν την επικοινωνιακή της αξία. Ως συνέπεια αυτής της πρακτικής η τρομοκρατική ενέργεια μεταβάλλεται σε ένα ψευδογεγονός, αντίστοιχο μίας συνέντευξης τύπου, ενώ η βία ή και η αφαίρεση ζωής, που συνεπάγεται μία τρομοκρατική ενέργεια, αποτελούν το μηχανισμό απόκτησης δημοσιότητας. Έτσι έχουμε την πραγματική βία, η οποία από μόνη της αποσκοπεί σε κάποιο αποτέλεσμα, και τη βία, η οποία στοχεύει στην επίτευξη συμβολικών/επικοινωνιακών στόχων. Όπως συμβουλεύει και ο Carlos Marighela (1971) στο Εγχειρίδιο του Αντάρτη των Πόλεων: «τα ΜΜΕ απλά και μόνο αναγγέλλοντας τη δράση των επαναστατών καθίστανται χρήσιμα εργαλεία για την προπαγάνδα τους».
συνεχίζεται...
Μηχανισμοί Κατασκευής Ειδησεογραφίας
1''...δεν είναι η πάλη ημών εναντίον εις αίμα και σάρκα, αλλ' εναντίον εις τας αρχάς, εναντίον εις τας εξουσίας, εναντίον εις τους κοσμοκράτορας του σκότους του αιώνος τούτου, εναντίον εις τα πνεύματα της πονηρίας εν τοις επουρανίοις''\n [/align]