“Killing the enemy’s courage is as vital as
killing his troops”

«Η κάμψη του ηθικού του εχθρού,
είναι τόσο ζωτικής σημασίας
όσο να σκοτώνεις τα στρατεύματά
του»
Carl Von Clausewitz

ΚΕΙΜΕΝΟ: Ανχης (ΠΖ) Κωνσταντίνος Χαμεζόπουλος


Σήμερα νέα συστήματα επικοινωνίας μας επιτρέπουν να αξιοποιούμε τα δεδομένα (πληροφορίες) με σχετική ευκολία. Για το λόγο αυτό πολλοί άνθρωποι αναφέρονται στην εποχή μας χαρακτηρίζοντάς την ως

Εποχή της πληροφορίας. Καθημερινά διαπιστώνουμε πόσο σημαντική είναι η τεχνολογία και πώς
Ολοένα και περισσότερο επηρεάζει τον τρόπο με τον οποίο εκτελούμε τις διάφορες εργασίες.
Αυτή η τεχνολογική επανάσταση που επιτελείται στις μέρες μας, με κύριους πρωταγωνιστές
τον Η/Υ και το διαδίκτυο (Internet), δεν έχει αφήσει κανέναν αδιάφορο συμπεριλαμβανομένων
και των Ενόπλων Δυνάμεων (ΕΔ). Είναι τόσες πολλές οι δυνατότητες που προσφέρουν
τα εν λόγω μέσα, τόσο στην ειρήνη όσο και στον πόλεμο, που δεν υπήρχε άλλος δρόμος
από την ριζική, σε κάποιες περιπτώσεις, αλλαγή του τρόπου διεξαγωγής των στρατιωτικών
επιχειρήσεων.

Μία από τις μορφές των στρατιωτικών επιχειρήσεων που μπορούν
να εκμεταλλευτούν τον συνδυασμό ηλεκτρονικός υπολογιστής- Internet, προκειμένου να βελτιώσουν
την αποτελεσματικότητά τους, είναι και οι Ψυχολογικές Επιχειρήσεις - ΨΕ (Psychological Operations - PSYOPS). Το γεγονός αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό, δεδομένου ότι οι ψυχολογικές επιχειρήσεις αποτελούν, αφενός μεν, αναπόσπαστο κομμάτι των πολεμικών επιχειρήσεων, αφετέρου δε, βασικό στρατηγικό όπλο προκειμένου να επιτευχθούν οι όποιοι εθνικοί αντικειμενικοί σκοποί μιας χώρας.



ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ- ΨΕ


Οι ΨΕ, αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα της στρατηγικής των ΕΔ κάθε χώρας
Από την αρχή της ιστορίας. Είναι δε, πάρα πολλά τα παραδείγματα χρήσης τους
στο πρόσφατο παρελθόν. Ανάμεσά τους, ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, ο Ψυχρός
Πόλεμος, ο πόλεμος του Βιετνάμ, ο πόλεμος του Κόλπου, οι Αμερικανικές επιχειρήσεις
στη Βοσνία, το Κόσσοβο, το Αφγανιστάν, κ.ά. Κοινό γνώρισμα στα παραπάνω παραδείγματα
στρατιωτικών επιχειρήσεων είναι ότι χρήση ΨΕ έκαναν και οι δύο αντιμαχόμενοι.
Νικητής δε, σε κάθε μία από τις παραπάνω πολεμικές συγκρούσεις, ήταν εκείνος
που διεξήγαγε τις πλέον αποτελεσματικές ΨΕ. Το γεγονός αυτό αποδεικνύει τη μέγιστη
σημασία τους στην εκτέλεση των στρατιωτικών επιχειρήσεων. Παρότι όμως, ούτε
ο ορισμός, αλλά ούτε και ο σκοπός των ΨΕ έχει αλλάξει ουσιαστικά στο πέρασμα
των χρόνων, έχουν αλλάξει δραματικά η ιδιοσυγκρασία των κρίσεων μεταξύ
των κρατών, οι διατιθέμενες τεχνολογίες, το γεωπολιτικό περιβάλλον και η μορφή
των επιχειρήσεων που απαιτούν την εμπλοκή των ΕΔ προκειμένου να επιλυθούν
οι εν λόγω κρίσεις. Από την άλλη πλευρά, η αχανής έκταση του παγκόσμιου
πληροφοριακού περιβάλλοντος, σε συνδυασμό με τη σημασία
του «μηνύματος » που τα ΜΜΕ δύνανται να περνούν στον πληθυσμό,
φάνηκε στις πρόσφατες κρίσεις του Ιράκ, της Σερβίας και της Σομαλίας,
παρά το γεγονός ότι οι λαοί των εν λόγω κρατών είχαν τελείως διαφορετικές
κουλτούρες. Στη σημερινή εποχή της πληροφορίας – ευρέως γνωστή σαν Information Age
ή κατά το ελληνικό Εποχή της Πληροφορίας – υπάρχει μία συνεχώς αυξανόμενη
εμπιστοσύνη στις παρεχόμενες από τα ΜΜΕ πληροφορίες, που λόγω της τεχνολογικής
εξέλιξης δύνανται πλέον να τις παρέχουν στο κοινό, σε σχεδόν πραγματικό
χρόνο. Η πληροφορία σήμερα και η δυνατότητα κατάργησής της αποτελούν
την πραγματική δύναμη.
Το κράτος ή η οντότητα που είναι σε θέση να ελέγχει και να διαχειρίζεται την πληροφορία
Είναι εκείνο που θα κυριαρχήσει.
Από τα παραπάνω καθίσταται προφανές ότι, δεν είναι δυνατόν να μιλάμε σήμερα
για αποτελεσματικές ΨΕ, εάν δεν είμαστε σε θέση να τις διεξάγουμε μέσα από το μέσο που αναμφισβήτητα αποτελεί την πρωταρχική πηγή παροχής και διακίνησης πληροφορίας,
δηλαδή το διαδίκτυο (Internet).


ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ - INTERNET


Ιστορική Αναδρομή


Το Internet ξεκίνησε σαν ιδέα και πρόταση το 1969 από το Τμήμα Εθνικής Άμυνας των Η.Π.Α., με θέμα τις ψηφιακές τηλεπικοινωνίες σε περίπτωση πολέμου.
Η Advanced Research Projects Agency, τμήμα του Υπουργείου Αμύνης, έφτιαξε τα πρώτα
Κομμάτια αυτού που θα γινόταν σήμερα το Internet. Ήταν πολλοί οι στόχοι για το δίκτυο
αυτό, που είχε πάρει το όνομα ARPANET1. Το ARPANET διευρύνθηκε προς μη στρατιωτικές
χρήσεις μέσα στη δεκαετία του ‘70, όταν επιτράπηκε να το χρησιμοποιούν πανεπιστήμια
και εταιρίες που έκαναν έρευνες σχετικά με θέματα άμυνας. Μερικά χρόνια αργότερα
το National Science Foundation (NSF) χρησιμοποίησε το μοντέλο του ARPANET για να δημιουργήσει
το NSFNET2, το οποίο συνέδεσε μεταξύ τους τους ερευνητές του NSF. Οι περισσότεροι
συνάδελφοι και εταιρίες που ήταν συνδεδεμένοιστο NSFNET ήταν επίσης συνδεδεμένοι
στο ARPANET και τα δυο δίκτυα χρησιμοποιούσαν τις ίδιες συνδέσειςεπικοινωνίας
(TCP/IP)3. Έτσι τα δύο συστήματα άρχισαν να συνδυάζονται και να συνεργάζονται.
Το Υπουργείο Αμύνης δεν διατήρησε το ARPANET στο ίδιο επίπεδο
με το επίπεδο που το NSF διατήρησε το NSFNET,και μέχρι το τέλος της δεκαετίας
του ‘80 το πρώτο είχε απορροφηθεί από το δεύτερο.
Από το 1990, παύει να υπάρχει πλέον το ARPANET και καθιερώνεται ο όρος
INTERNET.


1 ARPANET : Advanced Research Projects Agency Net.

ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ ΚΑΙ ΨΕ


Η Διάδοση του Internet

Το διαδίκτυο είναι ένα πολύ σημαντικό μέσο που προσφέρεται για την προσέγγιση και την επιρροή ενός ακροατηρίου, δεδομένου ότι, αφενός μεν επιτρέπει την μεταφορά
Πληροφοριών με πολύ μεγάλη ταχύτητα, αφετέρου δε, επιτρέπει πρόσβαση
σε αυτές τις πληροφορίες στον καθένα και με πολλούς τρόπους.
Ένας από τους βασικότερους παράγοντες αυτής της τρομακτικής διάδοσης
του διαδικτύου, είναι η ραγδαία ανάπτυξη προσιτής στο ευρύ κοινό
τεχνολογίας. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτής της εξέλιξης αποτελούν,
η ανάπτυξη δικτυακών συνδέσεων ευρείας ζώνης (wide band), νέας γενιάς
κινητών τηλεφώνων καθώς και οικιακών συσκευών ψυχαγωγίας
με δυνατότητα πρόσβασης στο διαδίκτυο.

Το Διαδίκτυο ως Μέσο Πληροφόρησης


Το διαδίκτυο δεν είναι απλά ένα μέσο πληροφόρησης, αλλά είναι ένα πολυμέσο
που έχει τη δυνατότητα να μεταδίδει ταυτόχρονα ήχο, εικόνα και κείμενο,
και από την στιγμή που εμφανίστηκε έχει αλλάξει τα δεδομένα στην
πληροφόρηση. Το διαδίκτυο είναι άκεντρο, και υπό αυτή την έννοια
ο καθένας από εμάς έχει τη δυνατότητα να δημιουργήσει τη δική
του ιστοσελίδα για να πληροφορήσει τον κόσμο για κάποιο συγκεκριμένο
θέμα από τη δική του οπτική γωνιά.
Για παράδειγμα, ο Υποδιοικητής του Εθνικού Απελευθερωτικού Στρατού
των Ζαπατίστας, χρησιμοποιώντας έναν φορητό υπολογιστή μέσα από
την ζούγκλα, στέλνει προσεκτικά φτιαγμένα μηνύματα και εκκλήσεις
σε διεθνείς οργανισμούς και δημοσιογράφους, προκειμένου
να εξασφαλίσει εθνική και διεθνή υποστήριξη για τη συνέχιση του αγώνα.
Μερικά χρονιά αργότερα, Αμερικανοί στρατιώτες που υπηρετούν στο Ιράκ,
Ενημερώνουν τον υπόλοιπο κόσμο για το τι πραγματικά συμβαίνει σε αυτή
Τη περιοχή του κόσμου. Το διαδίκτυο αποτελεί μια εναλλακτική πηγή
Πληροφόρησης που κερδίζει συνεχώς έδαφος έναντι των λοιπών ελεγχόμενων
ή κατευθυνόμενων ΜΜΕ. Ιστοσελίδες, που φαινομενικά είναι απλές, προκαλούν
το ενδιαφέρον και κερδίζουν την εμπιστοσύνη του κόσμου επειδή
βασίζονται στον αυθορμητισμό,το μεράκι και την αυθεντικότητα των κατασκευαστών
τους.


Καταλληλότητα Διαδικτύου σαν Μέσο Διεξαγωγής ΨΕ (ΜΔΨΕ)


Το διαδίκτυο είναι Χωρίς καμία αμφιβολία Πολύ σημαντικό όχι μόνο ως μέσο
παροχής πληροφοριών αλλά και ως μέσο προσέγγισης και επιρροής όλων
των ανθρώπων και βέβαια εκείνων που αποφασίζουν για την τύχη μιας χώρας.
Το κέντρο βαρύτητας των καταναλωτών στις μέρες μας στρέφεται ταχύτατα
προς το Internet και τα κλασσικά ΜΜΕ (ραδιόφωνο και τηλεόραση) δεν επαρκούν
πλέον για τη διαμόρφωση και επιρροή της κοινής γνώμης. Οι ψυχολογικές
επιχειρήσεις στην εποχή μας για να είναι ουσιαστικές θα πρέπει: ευαπόδεικτα
να επηρεάζουν το ακροατήριο στόχος μέσα σε ένα όλο και περισσότερο απαιτητικό
διεθνές περιβάλλον πληροφοριών. Το διαδίκτυο, ως όλο και περισσότερο πιο ισχυρό
μέσο επιρροής, είναι επίσης όλο και περισσότερο πιο κατάλληλο σαν εργαλείο
για εκτέλεση ψυχολογικών επιχειρήσεων. Οι δυνατότητες του Internet σαν ΜΔΨΕ ενισχύονται
περαιτέρω εάν εξεταστούν από τη σκοπιά του ακροατηρίου και των αντικειμενικών σκοπών.
Όλο και περισσότερα κράτη στρέφονται συνεχώς προς το Internet με σκοπό την συλλογή
Τόσο εγχώριας όσο και διεθνούς υποστήριξης, για την επίτευξη των αντικειμενικών
Τους σκοπών, κάτι που στην συνέχεια τους εξασφαλίζει την ευμενή κρίση
Από τους διάφορους Διεθνείς Οργανισμούς.
Κατά συνέπεια, όσο οι πληροφοριακές επιχειρήσεις θα γίνονται Όλο και πιο δημοφιλείς και ξεκάθαρες, είναι προφανές Ότι πρωταρχικός τους στόχος θα πάψει να είναι η αποστέρηση
της πληροφορίας και θα καταστεί το πώς θα μπορέσουν να επηρεάσουν την αντίληψη
και τη συμπεριφορά του ακροατηρίου, παρέχοντας σε αυτόν την πληροφορία κατάλληλα
επεξεργασμένη. Η εξέλιξη αυτή έχει εμπεδωθεί από τους πιθανούς μελλοντικούς αντιπάλους
και πλέον η προσπάθεια εστιάζεται όχι στην καταστροφή αλλά στην προφύλαξη
του διαδικτύου στη διάρκεια μίας σύρραξης, για να είναι δυνατή η εκτέλεση προπαγάνδας
και αντιπροπαγάνδας από αμφότερους τους αντιπάλους.
Το διαδίκτυο ως ΜΔΨΕ σε αντίθεση με τα ΜΜΕ παρέχει τη δυνατότητα της άμεσης και αμφίδρομης επικοινωνίας. Το γεγονός της έλλειψης ελέγχου στο διαδίκτυο από κάποιον
Επίσημο φορέα, επιτρέπει στον οποιοδήποτε να εκθέσει τις απόψεις του ή να παρέχει
Πληροφορίες κατά την κρίση του διαμορφωμένες, χωρίς περιορισμούς.
Οι δυνατότητες που παρέχει η ψηφιακή τεχνολογία στην κατάλληλη διαμόρφωση
της παρεχόμενης πληροφορίας είναι απεριόριστες.
Η εκτέλεση αποτελεσματικών ΨΕ μέσω του διαδικτύου δεν απαιτεί οικονομική
ισχύ, δεδομένου ότι το κόστος συντήρησης ιστοσελίδων είναι μικρό και κατά
συνέπεια ίσως να πρόκειται για το μοναδικό ΜΔΨΕ όπου μπορεί να επικρατήσει
ο λιγότερος ισχυρός ανάμεσα σε πιθανούς αντιπάλους.__

Πλεονεκτήματα – Μειονεκτήματα Χρήσης Διαδικτύου ως ΜΔΨΕ

Πλεονεκτήματα

• Η παγκοσμιότητα του διαδικτύου που καθιστά εφικτή την επικοινωνία και τη δυνατότητα
  μεταφοράς μηνυμάτων σε οποιοδήποτε σημείο του πλανήτη και σε τεράστιο αριθμό
  αποδεκτών.
  
  Η μεγάλη ταχύτητα μεταφοράς των μηνυμάτων που εξασφαλίζει άμεση ενημέρωση.
  
  Η δυνατότητα ταυτόχρονης χρήσης κειμένου, γραφικών και ήχου που με κατάλληλο
  σχεδιασμό και παρουσίαση μπορούν να προκαλέσουν τα επιδιωκόμενα συναισθήματα
  στους αποδέκτες.
  
  Η μεγάλη ευχέρεια αλλαγής του περιεχομένου των μηνυμάτων ανάλογα με τις κρατούσες
  Κάθε φορά συνθήκες και το μορφωτικό επίπεδο του ακροατηρίου.
  
  Η χρήση του διαδικτύου προκαλεί εθισμό και από πολλούς χαρακτηρίζεται σαν αξιόπιστη
  πηγή πληροφόρησης.
  
  Η συνύπαρξη στο πρόσωπο του χρήστη των ιδιοτήτων του πομπού και δέκτη, παρέχει τη δυνατότητα άμεσης αντίδρασης σε περιπτώσεις εχθρικής προπαγάνδας.
  
  Μέσω της διαφήμισης, του κατάλληλου σχεδιασμού της «εικονικής » πραγματικότητας και της επανάληψης, είναι δυνατός ο επηρεασμός του αποδέκτη χωρίς καν να το αντιληφθεί.
  
  Ο μεγάλος αριθμός ατόμων νεαρής ηλικίας που χρησιμοποιούν το διαδίκτυο δημιουργεί
  Πρόσφορο έδαφος για πρόκληση εντυπώσεων, επηρεασμό και διαμόρφωση επιθυμητής
  ψυχολογίας.
  
  Ο μη σεβασμός των συνόρων παρέχει την ευχέρεια μεταφοράς στο έδαφος του αντιπάλου
  θεμάτων, εικόνων, ειδήσεων που υπόκεινται σε λογοκρισία και που συχνά βρίσκουν ευπρόσδεκτη ανταπόκριση.
  
  Τα περιεχόμενα των μηνυμάτων είναι δυνατόν να αποθηκευθούν από τον χρήστη - στόχο, να διαφυλαχθούν, να διαβαστούν πολλές φορές μέχρι κατανοήσεως και να μεταβιβασθούν
  σε άλλους μη χρήστες.
  
  Η χρήση του διαδικτύου εξυπηρετεί όλα τα είδη προπαγάνδας, διότι η πηγή εκπομπής
  αποκτά χαρακτηριστικά ανάλογα με τις επιθυμίες και τις επιδιώξεις του πομπού των μηνυμάτων.
  
  Το διαδίκτυο είναι το πληρέστερο ΜΔΨΕ, διότι καλύπτει τις ιδιότητες όλων των μέχρι
  σήμερα χρησιμοποιουμένων, τουλάχιστον σε στρατηγικό επίπεδο.

Μειονεκτήματα

• Απαιτείται εξειδικευμένο προσωπικό με ευρεία παιδεία, τεχνική και ανθρωπιστική, για τη διαμόρφωση και αποστολή των μηνυμάτων.
  
  Δεν είναι αποτελεσματικό σε ακροατήρια με υψηλό ποσοστό αναλφάβητων ή χαμηλής παιδείας ατόμων.
  
  Ο χρήστης επιλέγει μόνος του το είδος της πληροφόρησης που επιθυμεί να έχει, με αποτέλεσμα μηνύματα που στέλνονται να μην εμφανίζονται ποτέ στην οθόνη του υπολογιστή
  του. Για να ξεπεραστεί η επιλεκτικότητα των χρηστών όσον αφορά στην επιλογή του περιεχομένου πληροφοριών που αναζητά χρησιμοποιούνται διάφορες τεχνικές σήμερα
  όπως μαζική αποστολή mails (spam) ή επέμβαση στο results ranking στις μηχανές
  αναζήτησης μετά από ειδικές συμφωνίες με τις τελευταίες.
  
  Σε περιόδους κρίσεων ή πολέμου είναι δυνατόν Κέντρα Παροχής Υπηρεσιών διαδικτύου
  (ISPs), που βρίσκονται στο έδαφος του αντιπάλου, να ελεγχθούν κατά τη λειτουργία τους
  με συνέπεια την απομόνωση εκείνων που τα χρησιμοποιούν.
  
  Είναι ευάλωτο σε επιθέσεις Hackers5.
  
  Όπως όλα τα σύγχρονα μέσα, το διαδίκτυο είναι δέσμιο της κατάστασης στην οποία
  βρίσκονται οι επικοινωνίες, η ηλεκτρική ενέργεια και οι συσκευές που χρησιμοποιούνται.
  
  Ο σχεδόν «πραγματικός χρόνος » ανταπόκρισης του διαδικτύου, απαιτεί συνεχή ετοιμότητα
  για την αντιμετώπιση της εχθρικής προπαγάνδας και αντιπροπαγάνδας.
  
  Η απόφαση χρήσης του σαν ΜΔΨΕ οδηγεί αναπόφευκτα σε διαρκή επαγρύπνηση.

Από την ανάλυση αυτή προκύπτει ότι τα θετικά στοιχεία του διαδικτύου ως ΜΔΨΕ βαρύνουν περισσότερο έναντι των αρνητικών. Ειδικότερα, η χρήση του σαν ΜΔΨΕ σε στρατηγικό επίπεδο ενδείκνυται, λαμβανομένου υπόψη του γεγονότος ότι ξένοι στρατοί το έχουν ήδη αξιοποιήσει προς αυτή την κατεύθυνση με άσκηση καθημερινής προπαγάνδας όλων των ειδών.

Χρησιμοποίηση Λευκής ή/και Φαιάς Προπαγάνδας


Τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα από τη χρήση της λευκής, φαιάς ή και μαύρης προπαγάνδας, για τη διεξαγωγή ΨΕ, από στρατιωτική άποψη, είναι γνωστά και περιγράφονται στα αντίστοιχα στρατιωτικά εγχειρίδια. Ισχύουν δε στον ίδιο βαθμό και κατά τον ίδιο
τρόπο και στη διεξαγωγή ΨΕ μέσο του διαδικτύου. Στις παραγράφους που ακολουθούν επιχειρείται να γίνει μια όσο το δυνατό τεκμηριωμένη ανάλυση της προπαγάνδας ως έννοιας, από επιστημονική άποψη, προκειμένου να γίνει η καλύτερη δυνατή
επιλογή του τύπου της προπαγάνδας που θα χρησιμοποιηθεί, αναλόγως του ακροατηρίου - στόχου. Είναι πολύ σημαντικό να τονίσουμε ότι η προπαγάνδα αποτελεί σήμερα, στην εποχή της υποτιθέμενης ελεύθερης ροής της πληροφορίας και της πολυμέρειας
της ενημέρωσης, έννοια με μάλλον αρνητική σημασία.
Ωστόσο, η προπαγάνδα είναι μια γνωστή τεχνική από την αρχαιότητα.


Ως μέθοδος αφορά την προβολή ορισμένων θεμελιωδών εννοιών, θέσεων και απόψεων, απαραίτητων για την προώθηση των σκοπών ενός κράτους και την επικράτηση σε μια αναμέτρηση (είτε πολεμική, είτε ειρηνική). Η προπαγάνδα συνιστά μια μέθοδο προσεταιρισμού, διαμόρφωσης και άσκησης ελέγχου επί της κοινής γνώμης.
Μια τεχνική για την πρόκληση των επιθυμητών ανθρώπινων αντανακλαστικών με τη χρήση των κατάλληλων λεκτικών και οπτικών σημάτων.

Τέλος, μια επιστημονική τεχνική διάδοσης ιδεών ή μιας σκόπιμα διευθετημένης παρουσίασης της κατάστασης, με σκοπό την επιρροή της κοινής γνώμης και τον προσηλυτισμό στις απόψεις αυτού που διεξάγει την προπαγάνδα. Η προπαγάνδα δουλεύει καλύτερα κα αποτελεσματικότερα με το ν’ απευθύνεται στα πιο βασικά, ένστικτα του ανθρώπου.


Δεν απευθύνεται στην ανώτερη φύση του, αν κι ένας απ’ τους σκοπούς της είναι να μας πείσει ότι αυτό κάνει. Υποκρίνεται ότι απευθύνεται στη λογική του, όταν στην πράξη απευθύνεται στα αισθήματά του. Ο λόγος είναι απλός: Η αντίληψη περνάει πρώτα
απ’ το συναισθηματικό κομμάτι του εγκεφάλου και μετά στο λογικό. Αυτό συμβαίνει με όλους τους ανθρώπους, ακόμη και με αυτούς που πιστεύουν για τον εαυτό τους ότι είναι τα πιο (ορθο) λογικά και έξυπνα άτομα. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ο άνθρωπος είναι κοινωνικό ον. Έχει την τάση όπως και κάθε άλλος ζωντανός οργανισμός στη γη, να σχηματίζει φυλές, να συγκροτείται και να οργανώνεται σε ομάδες που έχουν κάποιον αρχηγό. Η αρχή ότι αναζητούμε καθοδήγηση από κάποιον αρχηγό από τον οποίο περιμένουμε
να μας φροντίσει, είναι μια από τις πιο αποδεκτές στην ψυχολογία των μαζών.


Η προπαγάνδα μπορεί να απευθύνεται είτε στο λογικό και τη νόηση, είτε στο ένστικτο και τα συναισθήματα.
Στην πρώτη περίπτωση χρησιμοποιείται ο τύπος της πειθούς, δηλαδή η προβολή μιας άποψης με ορθολογικά επιχειρήματα.
Στη δεύτερη περίπτωση χρησιμοποιείται η μέθοδος της υποβολής, η οποία ταιριάζει και εφαρμόζεται κυρίως σε ευρείες συγκεντρώσεις ανθρώπων, τη λεγόμενη με μια λέξη «μάζα ».


Ο Αμερικανός Edward L. Bernays6 ήταν ο θεμελιωτής των μοντέρνων τεχνικών της προπαγάνδας. Όχι μόνο θεμελίωσε τις σύγχρονες προπαγανδιστικές τεχνικές, αλλά θεωρείται και ο πατέρας των σύγχρονων δημοσίων σχέσεων. Αν και θα μπορούσαμε
να πούμε ότι προπαγάνδα και δημόσιες σχέσεις είναι το ίδιο πράγμα και ότι δεν υπάρχει μεγάλη διαφορά μεταξύ τους. Ο Bernays ισχυριζόταν ότι “το ομαδικό μυαλό δε σκέφτεται με την κυριολεκτική έννοια της λέξης Όταν παίρνει αποφάσεις, η αρχική του παρόρμηση
είναι ν’ ακολουθήσει το παράδειγμα του αρχηγού που εμπιστεύεται”.

Τι ισχύει όμως με αυτούς που χρησιμοποιούν τους Η/Υ και το διαδίκτυο; Σίγουρα ελλοχεύει ο κίνδυνος εθισμού των ατόμων αυτών.
Ο εθισμός αυτός μπορεί να στερήσει τα συγκεκριμένα άτομα από τις προσωπικές τους σχέσεις, ή να διαταράξει τις οικογενειακές τους και γενικότερα να τους αποξενώσει από το κοινωνικό σύνολο.
Επομένως οι χειριστές του διαδικτύου δεν πρέπει να θεωρούνται και να αντιμετωπίζονται ως μάζα.

Από την άλλη μεριά, ο χειριστής του διαδικτύου από τη στιγμή που επιλεγεί να μοιράζεται και να βλέπει τις ίδιες ιστοσελίδες με κάποιους άλλους, μπορεί 0να αποτελέσει μέρος μιας συγκεκριμένης ομάδας (ή «μάζας »). Στο διαδίκτυο δεν έχουμε την μάζα και το “ομαδικό
μυαλό” με την έννοια που τους αποδίδει ο Bernays.Ο κάθε χρήστης του διαδικτύου είναι ξεχωριστή προσωπικότητα. Η κάθε πληροφορία που δέχεται ή παίρνει ο χειριστής, υπόκειται σε αξιολόγηση, κρίνεται, επεξεργάζεται και στο τέλος είτε την αποδέχεται είτε την απορρίπτει.


Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι τα άτομα σκέφτονται, οι ομάδες όχι, δεν μπορούν σκεφτούν. Και το διαδίκτυο ναι μεν απευθύνεται σε ομάδες, αλλά ομάδες αποτελούμενεςαπό ξεχωριστά άτομα.