Απολογία Σωκράτους

Αν κάτι τέτοιο είναι ο θάνατος, εγώ τουλάχιστον νομίζω ότι είναι όφελος. Γιατί έτσι η αιωνιότητα όλη δεν φαίνεται παρά σαν μια νύχτα. Αν πάλι ο θάνατος είναι αναχώρηση από εδώ για έναν άλλον τόπο κι είναι αλήθεια τα λεγόμενα ότι εκεί βρίσκονται όλοι όσοι έχουν πεθάνει, τι μεγαλύτερο καλό θα υπήρχε από αυτό, άνδρες δικαστές;


Αν κάποιος φτάνοντας στον Άδη, έχοντας απαλλαγεί απ' αυτούς εδώ που ισχυρίζονται ότι είναι δικαστές, θα βρει τους αληθινούς δικαστές που λένε ότι δικάζουν εκεί, τον Μίνωα και τον Ραδάμανθο, τον Αιακό και τον Τριπτόλεμο και τους άλλους από τους ημίθεους που υπήρξαν δίκαιοι στη ζωή τους; Θα ήταν μήπως άσχημη αυτή η αναχώρηση; Ή πάλι, και ποιος από σας δεν θα έδινε οτιδήποτε για να βρεθεί με τον Ορφέα, τον Μουσαίο, τον Ησίοδο και τον Όμηρο; Εγώ πάντως πολλές φορές θα ήθελα να πεθάνω αν όλα αυτά αληθεύουν, γιατί σ' εμένα τουλάχιστον, φαίνεται θαυμαστή η παραμονή σε μέρος που θα μπορούσα να συναντήσω τον Παλαμήδη, τον Αίαντα του Τελαμώνα κι όσους άλλους από τους παλιούς πέθαναν από άδικη κρίση, και να συγκρίνω τα παθήματά μου με τα δικά τους. Νομίζω πως κάθε άλλο παρά δυσάρεστα θα μου ήταν όλα αυτά. Και μάλιστα, το σπουδαιότερο, να εξετάζω και να ερευνώ, όπως κάνω και για τους εδώ, ποιος απ' αυτούς είναι σοφός και ποιος νομίζει ότι είναι αλλά δεν είναι.


Και πόσα δεν θα έδινε κανείς, άνδρες δικαστές, για να μπορέσει να εξετάσει εκείνον που ηγήθηκε της μεγάλης στρατιάς της Τροίας ή τον Οδυσσέα ή τον Σίσσυφο - ή και χιλιάδες άλλους που θα μπορούσε να αναφέρει κανείς, άνδρες και γυναίκες - να μιλάει μ' αυτούς και να βρίσκεται μαζί τους και να τους εξετάζει; Δεν θα ήταν όλα αυτά ανείπωτη ευτυχία; Πάντως, για τέτοιες αιτίες, όσοι βρίσκονται εκεί δεν θανατώνουν. Εκείνοι, είναι και για πολλά άλλα πιο ευτυχισμένοι απ' τους εδώ, για το λόγο ακόμα ότι τον υπόλοιπο χρόνο μένουν αθάνατοι, αν φυσικά όσα λέγονται είναι αλήθεια. Αλλά κι εσείς πρέπει, άνδρες δικαστές, να σκέφτεστε με ελπίδα τον θάνατο και να καταλάβετε ότι η αλήθεια είναι μόνο μία: Ότι δεν υπάρχει για τον καλόν άνθρωπο κανένα κακό, ούτε όταν ζει ούτε όταν πεθάνει, και ότι δεν αμελούν οι θεοί να φροντίζουν για τις υποθέσεις του. Και ούτε τα δικά μου τώρα συνέβησαν από μόνα τους, αλλά μου είναι φανερό ότι για μένα πια το να πεθάνω και το να απαλλαγώ από τα πράγματα αυτά είναι το καλύτερο. Γι' αυτό και το σημείο του θεού δεν με απέτρεψε καθόλου, και εγώ σ' εκείνους που με καταδίκασαν και στους κατηγόρους μου δεν κρατάω καμία κακία. Παρ' όλο που δεν με καταδίκασαν και δεν με κατηγόρησαν μ' αυτήν τη σκέψη, αλλά επειδή πίστευαν ότι έτσι θα με έβλαπταν. Για το λόγο αυτό είναι αξιοκατάκριτοι.

Απ' εκείνους ένα μόνο ζητώ: τους γιους μου, όταν γίνουν έφηβοι, να τους τιμωρήσετε, άνδρες, στεναχωρώντας τους μ' εκείνα που σας στεναχώρησα κι εγώ, αν σας φανούν ότι νοιάζονται πιο πολύ για τα χρήματα ή για κάποιο άλλο πράγμα απ' ό,τι για την αρετή. Και αν νομίζουν ότι είναι κάτι ενώ δεν είναι, να τους επικρίνετε, όπως κι εγώ εσάς, που δεν φροντίζουν για εκείνα που πρέπει και που νομίζουν ότι είναι κάτι ενώ δεν αξίζουν. Έτσι να πράξετε, κι ότι πάθω εγώ και οι γιοι μου από εσάς θα το έχω πάθει δίκαια.


Αλλά τώρα πια είναι ώρα να φύγουμε, εγώ για να πεθάνω, κι εσείς για να ζήσετε. Ποιο από τα δύο είναι το καλύτερο, είναι άγνωστο σε μας. Μόνο ο Θεός το γνωρίζει.





ΤΕΛΟΣ

Ουδείς εκών κακός. Διαλεκτική και Ειρωνία











Ο Σωκράτης γεννήθηκε το 469 π.Χ και πέθανε το 399 π.Χ. Γιος ενός εύπορου Αθηναίου γλύπτη είχε οικονομική άνεση, πράγμα που το αξιοποίησε κατάλληλα και επιδόθηκε στην άσκηση του φιλοσοφικού διαλόγου. Καθώς δε συνέγραψε τίποτε ο ίδιος, δανειζόμαστε πληροφορίες για τη ζωή του από σύγχρονούς του συγγραφείς όπως ο Αριστοφάνης και ο Ξενοφώντας.
Διακρίθηκε στον Πελοποννησιακό πόλεμο και συνέχισε την υπόλοιπή του ζωή στην Αθήνα ασχολούμενος με τη διαλεκτική μέθοδο διδασκαλίας. Σε αντίθεση με τους επαγγελματίες σοφιστές, ο Σωκράτης δε δεχόταν πληρωμή από τους μαθητές του, οι περισσότεροι εκ των οποίων ήταν φανατικά πιστοί στο δάσκαλό τους. Κατηγορήθηκε από την αθηναϊκή δικαιοσύνη ότι διαφθείρει τους νέους και ότι εμπλέκεται αρνητικά στη θρησκευτική πίστη των πολιτών. Έτσι καταδικάστηκε σε θάνατο το 399 π.Χ.
Σχετικά με τη φιλοσοφία του Σωκράτη παίρνουμε πληθώρα πληροφοριών από τον μαθητή του, Πλάτωνα. Βάση της φιλοσοφίας του αποτελεί η θεώρηση της αρετής ως διδακτής . «Ουδείς εκών κακός» έλεγε, δηλ. κανείς δε μπορεί να είναι από τη φύση του κακός. Οι κακοί άνθρωποι οφείλουν την αρνητική συμπεριφορά τους στην άγνοια του καλού. Έργο ιερό λοιπόν του Σωκράτη ήταν να μάθει στους νέους το «καλό» μέσω των ερωταπαντήσεων (μαιευτική μέθοδος), κατά τη διάρκεια των οποίων υποκρινόταν πως ούτε ο ίδιος γνώριζε τίποτε και ξεκινούσαν και οι δυο από το μηδέν (Σωκρατική ειρωνία). Μόνο έτσι, με αγνό και δεκτικό νου θα μπορούσαν να προσεγγίσουν απερίσπαστοι την αλήθεια.
Πίστευε απόλυτα πως οι πεποιθήσεις του είχαν ισχύ και πως θα δικαίωνε τους αντιπάλους του με το να δραπετεύσει από τη φυλακή, ενώ είχε την ευκαιρία να το κάνει με τη βοήθεια των μαθητών του. Έτσι, αποτελώντας αξεπέραστο υπόδειγμα τόλμης και ανωτερότητας απέναντι στις αναχρονιστικές αντιλήψεις της εποχής του έθεσε την αξία της αλήθειας και της αξιοπρέπειας πάνω από την ίδια του τη ζωή. Με βάση αυτά τα δεδομένα εδώ και αιώνες οι φιλόσοφοι αντιπαρατίθενται στο αν ο θάνατος του Σωκράτη μπορεί να θεωρηθεί αυτοχειρία.













Aπό την "Απολογία Σωκράτους" του Πλάτωνα





"…προσπαθώ να πείθω τους νεότερους και τους πιο ηλικιωμένους ανάμεσά σας να μη φροντίζουν ούτε για τα σώματά τους ούτε για τα χρήματά τους με τόσο πάθος, παρά μόνο για την ψυχή τους, πώς θα γίνει καλύτερη".
"Αν εγώ από παλιά είχα επιχειρήσει να ασχοληθώ με την πολιτική, από παλιά θα είχα αφανιστεί και ούτε εσάς θα είχα ωφελήσει σε τίποτα ούτε τον εαυτό μου".
"…ποια ποινή πρέπει να μου επιβληθεί, επειδή έκρινα ότι πρέπει να παραιτηθώ από την ήσυχη ζωή και να παραμελήσω όλα εκείνα για τα οποία φροντίζουν οι περισσότεροι άνθρωποι, χρήματά οικονομικά συμφέροντα, στρατηγίες, δημόσιες αγορεύσεις κα φατρίες;"
"…θα σας πω ότι είναι πολύ μεγάλο αγαθό για τον άνθρωπο το να μιλάει κάθε μέρα για την αρετή και για τα άλλα για τα οποία με ακούτε να συζητάω εξετάζοντας τον εαυτό μου και τους άλλους, και ότι η ζωή χωρίς να τα εξετάζει κανείς αυτά είναι ζωή που δεν αξίζει να τη ζει ο άνθρωπος".
"…αν νομίζετε ότι σκοτώνοντας ανθρώπους θα γλιτώσετε από τις επικρίσεις του τρόπου ζωής σας, δεν σκέφτεστε σωστά. Η μέθοδος αυτή απαλλαγής δεν είναι ούτε πολύ αποτελεσματική, ούτε καλή".






Aπό άρθρο της "Νέας Ακρόπολης

Σήμερα όμως έχει στηθεί το άγαλμά του Σωκράτη και η προτομή του και πολλοί δρόμοι έχουν το όνομά του. Εκ των υστέρων αναγνώριση. Δε θα έπρεπε να μας προβληματίσουν όλα αυτά; Ή μήπως η εποχή μας είναι καλύτερη;
Οι εθνικισμοί και οι θρησκευτικοί φανατισμοί ξαναγεννιούνται από τις στάχτες τους και το κυνήγι μάγων και μαγισσών ξαναζωντανεύει. Η φιλοσοφία και σήμερα είναι υπό διωγμών.
Όποιος αμφιβάλλει ας διακηρύξει ανοιχτά τις ιδέες του.







Εν οίδα ότι ουδέν οίδα.

* * *

Δεν είμαι αθηναίος, ούτε Έλληνας πολίτης, αλλά πολίτης του κόσμου.

* * *

Καλύτερα ν' αδικείσαι παρά ν' αδικείς.

* * *

Αυτός που αρκείται στα ελάχιστα είναι πλουσιότατος.

* * *

Η παιδεία σαν την πλούσια χώρα, παράγει όλα τα αγαθά.

* * *

Είναι ανώτερη σοφία να μπορείς να ξεχωρίζεις το καλό απ' το κακό.

* * *

Πήγαινε να δεις ένα ακρωτήρι, ένα βουνό, μια θάλασσα κι ένα ποτάμι και τα είδες όλα!

* * *

Όπως όσοι βαδίζουν στον ήλιο, παρακολουθούνται από τη σκιά τους, έτσι κι όσοι έχουν μεγάλη δόξα, παρακολουθούνται από το φθόνο.

* * *

Οι ξένοι χάνονται στους (άγνωστους) δρόμους, κι οι αγράμματοι πελαγοδρομούν στα προβλήματα της ζωής.

* * *

Ούτε τη φωτιά μπορείς να σβήσεις με το ρούχο σου, ούτε τις αισχρές πράξεις με το πέρασμα του καιρού.

* * *

Ο καλύτερος γάμος: όταν η γυναίκα είναι τυφλή και ο άνδρας κουφός.

* * *

Έλεγε ότι αν κάποιος ζητήσει από τον κήρυκα να καλέσει τους τσαγκάρηδες να σηκωθούν, θα σηκωθούν μόνον αυτοί. Εάν όμως καλέσει τους συνετούς η τους δίκαιους, τότε όλοι θα σηκωθούν.

* * *

Και στη ζωή προξενεί πολύ μεγάλο κακό το ότι ενώ οι περισσότεροι είναι ανόητοι, νομίζουν ότι είναι μυαλωμένοι.

* * *

Θαρρώ ότι είναι καλύτερα να κάνω μπάνιο, προτού πιω το κώνειο, για να μη βάλω τις γυναίκες σε μπελά να με πλύνουν.

* * *

Όταν ρωτήθηκε τι είναι ευτυχία, απάντησε:
"Η ηδονή που δε σε κάνει μετά να μετανιώσεις".

* * *

Ο φθόνος είναι παιδί της αλαζονείας, εργάτης της εκδίκησης, αρχηγός μυστικής επανάστασης και διαρκές βάσανο της αρετής. Ο φθόνος είναι βόρβορος της ψυχής, δηλητήριο κι υδράργυρος που φθείρει τη σάρκα κι αποξεραίνει το μυελό των οστών.

* * *

Πες κάτι για να σε βλέπω.

* * *

Έλεγε στους συμπολίτες του που έβγαζαν βουλευτές και άλλους αξιωματούχους με κλήρο:
"Γιατί δεν βγάζετε με κλήρο και πλοίαρχους, αρχιτέκτονες και άλλους τεχνίτες;"

* * *

Η ομορφιά είναι μια βασίλισσα που κυριαρχεί όχι και πολύ καιρό.

* * *

Εκείνος που θέλει να ταρακουνήσει τον κόσμο ας ταρακουνήσει τον εαυτό του.

Η ζωή του, το πιο σπουδαίο έργο του











Ετος Σωκράτη χαρακτηρίστηκε το 2001. Θυμηθήκαμε έτσι ότι η έναρξη της νέας χιλιετίας συμπίπτει με την επέτειο των 2.400 χρόνων από το θάνατο του Σωκράτη (399 π.Χ.).

Σύμφωνα με το κατηγορητήριο, «ο Σωκράτης διαπράττει αδίκημα αρνούμενος να αναγνωρίσει τους θεούς που αναγνωρίζει η πόλη και επιχειρώντας να εισαγάγει καινούργιους. Επίσης διαπράττει αδίκημα διαφθείροντας τη νεολαία. Προτεινόμενη ποινή: θάνατος». Στην «Απολογία» του ο Σωκράτης απευθύνθηκε στους δικαστές του και στους συμπολίτες του λέγοντας: «Δεν πρόκειται να σταματήσω να φιλοσοφώ και να σας συμβουλεύω και να φανερώνω την αλήθεια σ' όποιον από σας συναντώ κάθε φορά λέγοντας τα συνηθισμένα μου: "Καλέ μου άνθρωπε... δεν ντρέπεσαι να φροντίζεις για το πώς θ' αποκτήσεις όσο γίνεται περισσότερα χρήματα και για τιμές και για δόξες και να μη φροντίζεις ούτε να νοιάζεσαι για τη σωστή γνώση και την αλήθεια και για το πώς θα κάνεις όσο γίνεται καλύτερη την ψυχή σου;"...». Ο Σωκράτης υπηρέτησε τη φιλοσοφία λειτουργώντας σαν μια ενοχλητική αλογόμυγα που τσίμπαγε και ερέθιζε τις συνειδήσεις των ανθρώπων, εμποδίζοντας το διανοητικό και ηθικό τους λήθαργο και υποκινώντας διαρκώς νέες αναζητήσεις. 2.400 χρόνια μετά τη δίκη και την εκτέλεσή του βρισκόμαστε ακόμη αντιμέτωποι με το «σωκρατικό παράδοξο», με τη μοναδική περίπτωση ενός φιλοσόφου που δεν διεκδικούσε καμία αυθεντία και δεν διατύπωσε κάποιο σταθερό δόγμα. Ο Σωκράτης αναζητούσε την αλήθεια και διακρίβωνε τα όρια της ανθρώπινης γνώσης. Ηθελε να βοηθήσει τους ανθρώπους να σκέφτονται ανεξάρτητα και να γίνονται καλύτεροι. Ηθελε να τους βοηθήσει να μάθουν να απαντούν στο ερώτημα: πώς ζει κανείς σωστά; Ο ίδιος ποτέ δεν ισχυρίστηκε ότι γνωρίζει την απάντηση σε αυτό το ερώτημα. Κατόρθωσε ωστόσο να στρέψει τη φιλοσοφία προς μια εντελώς νέα κατεύθυνση. Ο Σωκράτης δεν μας άφησε κανένα γραπτό έργο. Ο τρόπος που έζησε -και πέθανε- υπήρξε ίσως το πιο σπουδαίο έργο που μας κληρονομεί. Η φιλοσοφία του Σωκράτη συμπίπτει σε μεγάλο βαθμό με την άοκνη προσπάθειά του να κάνει τη ζωή του δικό του έργο. Και η ζωή του Σωκράτη επιβεβαιώνει, με τη σειρά της, τη συνέπεια με την οποία υπερασπίστηκε στην πράξη τις βασικές ιδέες της διδασκαλίας του: την ιδέα, λ.χ., ότι ο πλούτος, η δύναμη, η φήμη και οι τιμές δεν σημαίνουν τίποτα σε σύγκριση με την αρετή και τη φροντίδα για την ψυχή («της ψυχής επιμελείσθαι»)· την ιδέα ότι δεν αξίζει να ζει κανείς μια ζωή που δεν την έχει σκεφτεί («ο ανεξέταστος βίος ου βιωτός ανθρώπω»), ότι η αρετή εξαρτιέται από τη γνώση και ιδιαίτερα από την αυτογνωσία και ότι το να υφίστασαι μια αδικία, ακόμη και το θάνατο, είναι προτιμότερο από το να αδικείς ο ίδιος. Η κληρονομιά του Σωκράτη περιλαμβάνει την αντιδογματική σοφία ενός ανθρώπου που είχε επίγνωση της άγνοιάς του και γι' αυτό μεταβιβάζει στους διαδόχους του όχι ένα σύστημα ιδεών, αλλά το χρέος να συνεχίσουν το έργο της ατέρμονης αναζήτησης εκείνης της γνώσης που οδηγεί στην αρετή.













Ο «ιστορικός» και ο «πλατωνικός» Σωκράτης




Παρά την ατελείωτη συζήτηση για τον «ιστορικό» και τον «πλατωνικό» Σωκράτη, δεν υπάρχει ερευνητής που να θεωρεί ότι υπάρχει κάποιο ρήγμα ή απόλυτη διαφωνία ανάμεσα στον Σωκράτη και τον Πλάτωνα. Το ζήτημα είναι πάντοτε πού τελειώνει ο πρώτος και πού αρχίζει ο άλλος -αλλά πάντοτε στο πλαίσιο μιας εξελικτικής διαδικασίας.

Δύο είναι τα κύρια σημεία στα οποία θα επικέντρωνα τη διδασκαλία του Σωκράτη:

Πρώτον, πίστευε ότι ο άνθρωπος πρέπει να προσέχει την ψυχή του, να την κάνει όσο το δυνατόν καλύτερη. Εν προκειμένω, ο Σωκράτης ήταν ίσως ο πρώτος άνθρωπος στην Ευρώπη που είχε μια σαφή και συνεκτική άποψη για την ψυχή όπως την αντιλαμβανόμεθα σήμερα. Δηλαδή, ως το υποκείμενο της διανοητικής και ηθικής δραστηριότητας, ως τον ενεργούντα παράγοντα που γνωρίζει και ενεργεί -ορθά ή λανθασμένα. Πριν από αυτόν, η «ψυχή» ήταν μια κοσμική ουσία, την οποία τα όντα «ανέπνεαν» ως ζωή, μια ουσία απαραίτητη για τη φυσική ζωή -αλλά δεν ήταν η έδρα της συνείδησης και η πηγή της προσωπικής ενέργειας. Για τους προηγούμενους, η ψυχή θα μπορούσε να επιβιώσει μετά θάνατον -αλλά μόνο ως μια σκιά αδύναμη, σχεδόν αναίσθητη. Ο Ηράκλειτος τη θεωρούσε σημαντική, ως τμήμα του αιωνίου πυρός, του Λόγου, και οι Πυθαγόρειοι και οι Ορφικοί τη θεωρούσαν θεό φυλακισμένο στο σώμα. Αλλά αυτοί δεν φαίνεται ότι τη θεωρούσαν την ηθική και νοούσα προσωπικότητα του ανθρώπου, αυτό που κάνει τον άνθρωπο έλλογο και υπεύθυνο ον. Η αντίληψη της ψυχής ως της προσωπικότητος του ανθρώπου έγινε κοινός τόπος στους Ελληνες μετά τον Σωκράτη. Η ψυχή είναι που γνωρίζει το καλό και -ως εκ τούτου- μπορεί να ενεργεί ορθά.

Το δεύτερο σημείο, που ακολουθεί το δόγμα ότι η αρετή είναι γνώση, είναι ότι όλη η αρετή είναι μία. Τούτο, διότι, εάν όλη η αρετή είναι γνώση, ο άνθρωπος δεν μπορεί να τη γνωρίσει πραγματικά αν δεν τη γνωρίζει ως όλον. Μόνον τότε θα μπορεί ο άνθρωπος να διαμορφώνει την πράξη του σε όλες τις περιστάσεις και εκφάνσεις της ζωής. Αυτή η αρετή είναι το κριτήριο, είναι ο στόχος της θεωρίας και της πράξης. Με μια λέξη, είναι ο λόγος των πραγμάτων και το γιατί της ιστορικής ύπαρξης και της προοπτικής της. Αυτή η γνώση δεν είναι απλώς η σχολαστική γνώση κάποιων προτάσεων. Είναι μια υπαρξιακή κατάσταση μεθέξεως, είναι άμεση επίγνωση (θέα ή άμεση εποπτεία ή έστω καθαρή διαίσθηση), ένα άνοιγμα του «οφθαλμού της ψυχής» σε μία άμεση -και ως εκ τούτου επιτακτική- θέα του αγαθού. Αυτό σημαίνει «γνώση» στον Σωκράτη, όπως και στον Πλάτωνα. Κανείς άνθρωπος δεν διαπράττει το κακό απλώς επειδή γνωρίζει ότι αυτό είναι κακό, ακόμη και για τον ίδιον. Πάντοτε ενεργεί (όσο και αν ενεργεί διαστραμμένα) θεωρώντας ότι επιδιώκει κάποιο υποτιθέμενο καλό, κάτι για το οποίο είναι πεπεισμένος ότι -έστω προς στιγμήν- είναι καλό για τον ίδιον. Αυτή η στιγμιαία, ή και διαρκής, κακοήθεια είναι που θεωρείται άγνοια. Αλλά παραμένει αληθές ότι στον Σωκράτη υπάρχει η αίσθηση αυτού που ο χριστιανισμός είδε ως «πόλεμον εν τοις μέλεσιν»: «― γaρ κατεργάζομαι οe γινώσκω· οe γaρ ― θέλω τοUτο πράσσω, aλλ' ― μισ― τοUτο ποι―... οe γaρ ― θέλω ποι― aγαθόν, aλλa ― οe θέλω κακeν τοUτο πράσσω». (Ρωμ. 7,15&20). Ο Σωκράτης εγνώριζε εκείνη τη ζοφερή κατάσταση του ανθρώπου, ο οποίος συχνά γνωρίζει το καλό και πράττει το κακό -μια εμπειρία που ο Παύλος και ο Αυγουστίνος και όλη η χριστιανική παράδοση εβίωσαν τόσο έντονα.

Θεμελιώδες στοιχείο εδώ είναι ότι το δόγμα πρέπει να είναι αντικειμενικό, όχι ένα υποκειμενικό δημιούργημα. Πρέπει να είναι δόγμα αμετάβλητο και καθολικό, όχι να διαφέρει από άνθρωπο σε άνθρωπο και από χρόνο σε χρόνο.

Με την επιμονή του Σωκράτη ότι ο ορισμός της αρετής πρέπει να είναι καθολικός και αείποτε αληθής, αυτή η έννοια της χωροχρονικής καθολικότητος εμφανίζεται για πρώτη φορά στην ευρωπαϊκή φιλοσοφία -και πρόκειται για μια εξέλιξη υψίστης σπουδαιότητος.

Αρα, παρά την ατελείωτη συζήτηση για τον «ιστορικό» και τον «πλατωνικό» Σωκράτη, είναι βέβαιο ότι ήταν αυτός ο ίδιος που, για πρώτη φορά στην ευρωπαϊκή φιλοσοφία, είδε την ψυχή ως τη νοούσα και ηθική προσωπικότητα. Και ήταν αυτός που υποστήριξε σθεναρά τη μέριμνα για την ψυχή ως ύψιστο καθήκον, που επιτελείται μέσω της γνώσεως του αγαθού.

Ως γνωστόν ο Σωκράτης δεν έγραψε τίποτε. Θεωρούμε ότι τον ανιχνεύουμε καλύτερα στους πρώιμους -και λιγότερο στους μέσους- διαλόγους του Πλάτωνα (αφήνουμε έξω τον μετριότατο Ξενοφώντα, τον Αισχίνη και τον μάλλον κακοήθη Αριστοφάνη των Νεφελών, αλλά όχι κάποιες βραχείες παρατηρήσεις του Αριστοτέλη). Το ερώτημα είναι αν και κατά πόσο ο Πλάτων μπόρεσε να φτάσει σε ένα σημείο πολύ πέραν εκείνου που είχε φτάσει ο Σωκράτης, έτσι ώστε ο μαθητής Πλάτων να διαμορφώσει μια μεταφυσική δική του. Ο Αριστοτέλης (που άλλωστε είχε στενή προσωπική επαφή με τον Πλάτωνα επί χρόνια) λέγει απερίφραστα ότι το επέτυχε. Αλλά το θέμα είναι τούτο: Πώς θα ήταν δυνατόν ο Σωκράτης να υποστηρίξει με τέτοια σαφήνεια και επιμονή θεμελιώδεις και πρωτότυπες φιλοσοφικές θέσεις (όπως οι δύο ανωτέρω), αν δεν είχε τουλάχιστον αίσθηση μιας αντίστοιχης οντολογίας; Θεωρώ ότι δεν ήταν δυνατόν οι θέσεις του Σωκράτη να μην προέκυπταν από μια δική του οντολογία. Αλλωστε, έμεινε στην Ιστορία όχι απλώς από αυτά που είπε, αλλά από αυτό που ο ίδιος ήταν. Βεβαίως, ο Σωκράτης ενδιεφέρετο μόνο για την ανθρώπινη ζωή. Τις κοσμικές συνέπειες της οντολογίας του τις άφησε για τον Πλάτωνα. Και είναι ακριβώς η ιστορική του πράξη -το τέλος του- που αποτελεί το καλύτερο εχέγγυο ότι οι θεμελιώδεις προτάσεις που άνοιξαν το μέγα κεφάλαιο της ευρωπαϊκής φιλοσοφίας αποτελούν την απόληξη μια σύλληψης πρωτότυπης, μιας εντελώς «σωκρατικής» οντολογίας, από την οποίαν αναγκαίως προέκυπταν οι επιταγές για τον ανθρώπινο βίο. Αλλωστε, δεν υπάρχει Ηθική που να μην εξαρτάται από μία οντολογία. Εχουμε μια Ηθική τάξη, μια Νομική τάξη, μια Πολιτική τάξη. Πώς δημιουργούνται αυτές; Αναμφισβήτητα από μια αντίστοιχη Ηθική φιλοσοφία, μια Φιλοσοφία του Δικαίου, μια Πολιτική φιλοσοφία. Και αυτές, με τη σειρά τους, απορρέουν ευθέως από μια συγκεκριμένη Οντολογία. Αυτή είναι που θα καθορίσει τις εμπνεύσεις για τις έσχατες πρακτικές εκφάνσεις και απολήξεις της πραγματικότητας και της ζωής -ατομικής και κοινωνικής.




Κάθε πραγματική οντολογία καθορίζει όχι μόνο το τι θα πιστεύουμε αλλά και το πώς θα συμπεριφερόμεθα. Δεν υπάρχει ατομική ή κοινωνική συμπεριφορά που δεν στηρίζεται σε κάποιο σύστημα αποδεκτών αρχών, που τις πιστεύουμε ως αληθείς. Η οντολογία αντικατοπτρίζει την άποψη για τον κόσμο και τον ανθρωπο, αλλά και αντιστρόφως διαμορφώνει αυτές τις απόψεις. Ο πρώτος που το συνειδητοποίησε αυτό ήταν ο Σωκράτης και ακολούθησαν ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης,.

Η Πολιτεία του Πλάτωνα δείχνει ότι αυτός είχε συνείδηση του επιτεύγματος του Σωκράτη -και ανέλαβε να το διατυπώσει όσο πιο συστηματικά μπορούσε. Και με αυτό στην πραγματικότητα κατεδείκνυε, όχι απλώς την αποφασιστική συμβολή του Σωκράτη στη θεία επιστήμη της φιλοσοφίας, αλλά και στα πράγματα της εποχής του -στην των δεινών αδιεξόδων της.

Αν στην ιστορία της Ευρώπης μιλούμε για Ανα-γέννηση, τούτο υπονοεί ότι κατ' αρχάς είχε υπάρξει μια γέννηση. Και αυτή δεν ήταν άλλη από τη γέννηση της νέας εποχής του Λόγου. Η μετάβαση από την εποχή του Μύθου στην εποχή του Λόγου (από τον 6ον π.Χ. αιώνα με τους Προσωκρατικούς) απετέλεσε τον πρώτο Διαφωτισμό της Ευρώπης. Απετέλεσε μια γέννηση τέτοιας ιστορικής ολκής, που δεν ήταν δυνατόν παρά να συνεπάγεται και συνακόλουθη κρίση στις μέχρι τότε δομές της κοινωνίας. Με αυτό τον Ελληνικό Διαφωτισμό άλλαξε ριζικά το πλαίσιο, εντός του οποίου είχε διαμορφωθεί η μέχρι τότε ζωή των ελληνικών κοινωνιών.

Ως εκ τούτου, κατά τον 4ο αιώνα π.Χ. ακολούθησε μια κρίση, η οποία επεκτάθηκε στην κοινωνικοπολιτική, τη θρησκευτική και την πολιτιστική ζωή των ανθρώπων. Η κρίση εκείνη είναι παρόμοιας φύσεως με αυτήν που αντιμετωπίζουν σήμερα οι δυτικές κοινωνίες -σήμερα ως αποτέλεσμα όχι της εμφανίσεως του Λόγου στη θέση του Μύθου, αλλά ένεκα των ραγδαίων μεταβολών που επέφερε η τεχνολογική ανάπτυξη. Αυτή η κατά τον 4ον π.Χ. αιώνα κρίση ήταν ιδιαίτερα έντονη στο επίπεδο των δημοσίων πραγμάτων: Ανέκυψαν προβλήματα, όπως εκείνο της σχέσης της φυσικής ελευθερίας και της υποταγής στους νόμους, των δικαιωμάτων του πολίτη σε σχέση με την ισχύ του κράτους· σε σχέση με την ευημερία του ατόμου· σε σχέση με το τι θα έπρεπε να θεωρείται καλό της κοινωνίας. Τότε, όπως και τώρα, η νεότερη γενιά είχε βρεθεί σε σύγχυση από την ανακολουθία ανάμεσα σε διακηρυσσόμενες αξίες και καθημερινή πρακτική, ανάμεσα σε παλαιές και νέες αξίες. Ανέπτυξε επίσης και τότε μια έντονη τάση για προσωπική ελευθερία, η οποία υπονόμευε κάθε σεβασμό για οποιαδήποτε αυθεντία και υπέσκαπτε κάθε είδους κοινωνικούς δεσμούς. Η έξοδος από την κρίση προήλθε τότε διά της εκπαιδεύσεως των επελθουσών γενεών προς ένα νέο προσανατολισμό απέναντι στην πραγματικότητα: Η επιδίωξη ήταν να βρει ο άνθρωπος τον πραγματικό σκοπό της υπάρξεώς του στον κόσμο. Αυτό το προσέφερε η Σωκρατική Οντολογία.

Είναι αξιοσημείωτο ότι ο διάλογος στην Πολιτεία διεξάγεται ανάμεσα στον Σωκράτη και ανθρώπους της νεότερης γενιάς (τον Γλαύκο και τον Αδείμαντο), οι οποίοι επιδεικνύουν μια σχετικώς επιθετική στάση σε όλη την εξέλιξη του διαλόγου. Το αντικείμενο είναι η δικαιοσύνη και το πώς και από ποιους αυτή μπορεί να πραγματωθεί στις καθημερινές υποθέσεις της πολιτείας.

Η πρόοδος των φυσικών επιστημών, που είχε λάβει χώρα κατά τον προηγούμενο αιώνα με τους Ελληνες «φυσιολόγους», δεν είχε οδηγήσει τον άνθρωπο σε μια πραγματική γνώση ούτε των πραγματικών κοινωνικών του συνθηκών ούτε και των τρόπων και μέσων για να αντεπεξέλθει στα προβλήματά του. Ο κόσμος παρέμενε άγνωστος και ακόμη πιο άγνωστος ο ίδιος ο Ανθρωπος.

Υπήρξε συσσωρευμένη γνώση, αλλά έλειπε κάτι. Και αυτό το κάτι ήταν η Οντολογία, μια συνολική γνώση του πραγματικού και μία αντίληψη (ή έστω, πίστη) για το πραγματικό. Αυτήν την Οντολογία προσέφερε ο Σωκράτης και ανέλαβε να τη διατυπώσει ο Πλάτων. Και αυτή διήρκεσε μέχρι σήμερα -δυόμισι χιλιάδες χρόνια.

Σήμερα, ο άνθρωπος ευρίσκεται εκ νέου αντιμέτωπος με τον άγνωστο εαυτό του σε έναν κόσμο εξίσου άγνωστο -και είναι μικρή διαφορά ότι αυτός ο άγνωστος σύγχρονος κόσμος είναι τεχνητός. Θα μπορούσαμε λοιπόν να ισχυριστούμε ότι είναι η πρώτη φορά στην Ιστορία που η φυσιογνωμία των ιστορικών πραγμάτων καθορίζεται όχι από μία οντολογία, αλλά από την απουσία καθολικώς αποδεκτής οντολογίας, εν μέσω μιας θυελλώδους πλανητικής τεχνολογικής δυναμικής, που διαμορφώνει σχεδόν τα πάντα. Μια τέτοια (πλανητική πλέον) οντολογία απέναντι στην πλανητική τεχνολογία θα σχηματοποιούσε και θα διακανόνιζε την κοινωνική φυσιογνωμία του ιστορικού αύριο. Αν σήμερα μια τέτοια οντολογία δεν υπάρχει, τότε η μετάβαση στην επόμενη ιστορική φάση επιχειρείται εν μέσω μιας απειλητικής σιωπής της σύγχρονης φιλοσοφικής σκέψης.

Σήμερα, για μια ακόμη φορά, το πρόβλημα είναι ο εαυτός μας και το τι θα κάνουμε με την ήδη διευρυνόμενη ελευθερία μας.

Υπό το φως των αδιεξόδων του ιστορικού παρόντος, το επίτευγμα του Σωκράτη προβάλλει σήμερα στο προσκήνιο της Ιστορίας με ακόμη μεγαλύτερη λαμπρότητα.

(ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ Ο ΑΛΕΞ. ΝΕΧΑΜΑΣ, καθηγητής στο Πρίνστον, μιλά για τη σωκρατική κληρονομιά)





Η παράξενη, αινιγματική, ειρωνική μορφή του Σωκράτη είναι διαρκώς παρούσα σε όλες σχεδόν τις σελίδες του βιβλίου του Αλέξανδρου Νεχαμά «Η τέχνη του βίου. Σωκρατικοί στοχασμοί: από τον Πλάτωνα στον Φουκό» («Νεφέλη», 2001). Η παράδοση των φιλοσόφων της τέχνης του βίου ξεκινάει με τον Σωκράτη, τον άνθρωπο «που δημιούργησε τον εαυτό του χωρίς ποτέ να δείξει σε κανέναν πώς το έκανε».

Ο Σωκράτης καθιέρωσε τον εαυτό του ως μοναδικό και αλησμόνητο άτομο και ήταν αυτός που άσκησε πρώτος τη φιλοσοφία ως τέχνη του βίου. Το παράδειγμα του Σωκράτη ακολουθούν από διαφορετικούς δρόμους ο Μοντέν, ο Νίτσε και ο Φουκό, στην προσπάθειά τους να πλάσουν οι ίδιοι τον εαυτό τους και να εδραιώσουν νέους τρόπους ζωής.

Ο Αλέξανδρος Νεχαμάς είναι καθηγητής Ανθρωπιστικών Σπουδών, Φιλοσοφίας και Συγκριτικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο του Πρίνστον. Συνομιλήσαμε μαζί του για τη μορφή του Σωκράτη και τη σωκρατική κληρονομιά.

ΕΡ.: Επικρατεί η εντύπωση ότι υπάρχουν τόσοι Σωκράτες όσοι και οι συγγραφείς που μίλησαν γι' αυτόν. Ηδη από την αρχαιότητα, ο Σωκράτης του Ξενοφώντα (ηθικολόγος, θρησκόληπτος, αδιάλλακτος μάρτυρας της αρετής και εξαρτημένος από τις παραδοσιακές αξίες) διαφέρει πολύ από τους «Σωκράτες» του Πλάτωνα, που με τη σειρά τους αλλάζουν, σχεδόν από διάλογο σε διάλογο. Για να μη μιλήσουμε για την τεράστια ποικιλία των ερμηνειών που γέννησε η σωκρατική κληρονομιά μέσα στους αιώνες. Πώς εξηγείται αυτή η μεγάλη διαφοροποίηση; Υπάρχει κάποια εικόνα του Σωκράτη που να βρίσκεται πιο κοντά στην πραγματικότητα, κάποια ερμηνεία της σκέψης του που να μπορεί να θεωρηθεί ακριβής;

ΑΠ.: Ακόμη και για τους συγχρόνους του, τον Αντισθένη, τον Αρίστιππο, τον Αισχίνη τον Σφήτιο, τον Φαίδωνα, τον Πλάτωνα και τον Ξενοφώντα (για να μην αναφέρω τον Αριστοφάνη), ο Σωκράτης πρέπει να υπήρξε ένα απόλυτο μυστήριο. Αλλως, δεν μπορούμε να εξηγήσουμε το γιατί, άνθρωποι που τον γνώρισαν τόσο καλά, παρήγαγαν τόσο διαφορετικές εκδοχές του και τού απέδωσαν τις πιο αντιφατικές απόψεις. Πώς μπορεί το ίδιο πρόσωπο να είναι ο ερευνητής των ουράνιων φαινομένων στις «Νεφέλες» του Αριστοφάνη, να ενδιαφέρεται για την αστρονομία στα «Απομνημονεύματα» του Ξενοφώντα και να αρνείται κάθε ενδιαφέρον για τέτοια ζητήματα στην «Απολογία» του Πλάτωνα; Μπορεί ο ίδιος άνθρωπος να θεωρείται από τους φίλους του ο πρώτος εμπνευστής του κυνισμού (από τον Αντισθένη), του ηδονισμού (από τον Αρίστιππο), του μεταφυσικού οράματος της Θεωρίας των μορφών (από τον Πλάτωνα); Πώς μπορούμε να συλλάβουμε έναν ανθρώπινο χαρακτήρα ο οποίος, ασφαλής μέσα στην έννοια που ο ίδιος έδινε για την αρετή, παρείχε στους συντρόφους της καθημερινότητάς του την εντύπωση ότι κατείχε αυτή την αρετή για τους πλέον διαφορετικούς λόγους; Πώς θα μπορούσαμε να ελπίσουμε ότι είναι δυνατόν να συλλάβουμε ένα τέτοιο πρόσωπο;

Πιστεύω ότι είναι αδύνατον να διαπεράσουμε την επιφάνεια της αδιατάρακτης αίσθησης περί αρετής που διέθετε ο Σωκράτης και να κατανοήσουμε μια για πάντα ποια ήταν τα στοιχεία που την καθιστούσαν δυνατή. Ωστόσο, έχουμε πράγματι ένα πορτρέτο -αυτό που μας παρουσιάζουν οι πρώιμοι διάλογοι του Πλάτωνα- το οποίο με τη σειρά του έχει ερμηνευτεί με τους πιο αντιφατικούς τρόπους: οι σημερινοί αναγνώστες του Πλάτωνα (για να μην αναφερθώ στους αρχαίους) συνεχίζουν να βρίσκουν στους πρώιμους διαλόγους του, όλες εκείνες τις πλευρές του Σωκράτη τις οποίες αναγνώριζαν και οι σύγχρονοί του. Και αυτό υποδηλώνει ότι το πορτρέτο του Πλάτωνα, που μας φαίνεται τόσο μυστηριώδες σήμερα όσο μυστηριώδης φαινόταν και ο Σωκράτης για τους Αθηναίους του καιρού του, μπορεί πράγματι να παρουσιάζει μιαν ακριβή εικόνα του χαρακτήρα του. Ισως να είναι, σε τελευταία ανάλυση, το μόνο ακριβές πορτρέτο του Σωκράτη, ακριβώς γιατί δεν παρέχει καθαρή απάντηση στο ερώτημα ποιος πραγματικά ήταν ο Σωκράτης.

ΕΡ.: Το ζήτημα που θέτει ο Σωκράτης στην αρχή της πλατωνικής «Πολιτείας» -«ου γαρ περί του επιτυχόντος ο λόγος, αλλά περί του όντινα τρόπον χρη ζην»- ορίζει έναν νέο τρόπο του φιλοσοφείν. Στο βιβλίο σας «Η τέχνη του βίου. Σωκρατικοί στοχασμοί από τον Πλάτωνα στον Φουκό» (Νεφέλη, 2001) υποστηρίζετε ότι ο Σωκράτης εγκαινιάζει μια φιλοσοφική παράδοση που βλέπει τη φιλοσοφία ως τέχνη του βίου. Μπορείτε να μας εξηγήσετε συνοπτικά αυτή τη θέση σας;

ΑΠ.: Η «Πολιτεία» δεν εισάγει ένα νέο τρόπο του φιλοσοφείν αλλά την ίδια τη φιλοσοφία. Πράγμα που σημαίνει ότι δεν υπήρχε παγιωμένη επιστήμη ή πρακτική ή θεσμός που θα μπορούσε να ονομαστεί «φιλοσοφία» πριν ο Πλάτων εισηγηθεί τον όρο, και γι' αυτόν η φιλοσοφία δεν ήταν τόσο ένα δόγμα αλλά ένας ριζοσπαστικά νέος τρόπος ζωής. Αντιπαρέθετε το φιλοσοφικό τρόπο ζωής με τη ζωή όπως την έβλεπε η αθηναϊκή παράδοση, η αρχαία θρησκεία, οι απόψεις των σοφιστών, το δημοκρατικό (ή τυραννικό) πολίτευμα και η ποίηση. Οταν έγραφε «παλαιά μεν τις διαφορά φιλοσοφία τε και ποιητική» (Πολιτεία 607b), στην πραγματικότητα συγκάλυπτε το γεγονός ότι η φιλοσοφία δεν μπορούσε να βρίσκεται σε παλαιά αντιπαλότητα με την ποίηση, αφού δεν υπήρχε πριν εκείνος ο ίδιος την εγκαινιάσει - είναι εξάλλου τυπικό για όσους εισάγουν νέες έννοιες (όπως την έννοια του έθνους, επί παραδείγματι) να ισχυρίζονται ότι αυτές οι έννοιες υφίσταντο ανέκαθεν.

Υπάρχει, ωστόσο, μια μείζων διαφορά ανάμεσα στην τέχνη του βίου που συναντάμε στους Σωκρατικούς διαλόγους του Πλάτωνα και την τέχνη που περιγράφεται στην «Πολιτεία». Ο Σωκράτης ασκούσε αυτή την τέχνη χωρίς ποτέ να αποκαλύψει (ίσως γιατί και ο ίδιος δεν γνώριζε) τι την έκανε δυνατή: αυτό είναι το μυστήριο στο οποίο αναφέρθηκα στην προηγούμενη απάντησή μου. Στην «Πολιτεία», ωστόσο, ο Πλάτων προσφέρει μια συνολική εξήγηση πρώτα της συνθήκης, που επέτρεψε σε έναν Σωκράτη να αναδειχθεί, και ύστερα των τρόπων με τους οποίους μια κοινωνία μπορεί να οργανωθεί, έτσι ώστε άνθρωποι σαν τον Σωκράτη να αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της, να αναγνωρίζονται ως οι καλύτεροι και να μην εκτελούνται σαν κοινοί εγκληματίες, όπως ο Σωκράτης στην Αθήνα. Αυτοί είναι οι «φιλόσοφοι-βασιλείς» του. Μια τέτοια εξήγηση προϋποθέτει πολλά. Πρέπει να καθιερώσεις ένα εκπαιδευτικό σύστημα που θα επιτρέπει αυτοί οι άνθρωποι να αναγνωρίζονται γι' αυτό που είναι, εξού και δεν χρειάζεσαι μόνο μια φιλοσοφία της εκπαίδευσης αλλά και μια θεωρία κοινωνικής ιεράρχησης και οργάνωσης: μια πολιτική φιλοσοφία. Πρέπει να δείξεις τι πρέπει να μαθαίνουν οι άνθρωποι μέσω της εκπαίδευσής τους: γι' αυτό χρειάζεσαι μίαν επιστημολογία. Πρέπει να καταδείξεις αν αυτή η γνώση είναι ορθή, και πώς είναι ο κόσμος στον οποίο ανήκει η γνώση: γι' αυτό χρειάζεσαι μια μεταφυσική. Πρέπει να δείξεις ότι αυτή είναι η καλύτερη ανθρώπινη ζωή: γι' αυτό χρειάζεσαι μια ηθική. Σταδιακά, τέτοιες θεωρίες αποκτούν τη δική τους ζωή, ανεξάρτητα από τη ζωή στην οποία αρχικά αποσκοπούσαν να οδηγήσουν, και η μελέτη τους γίνεται ένας στόχος καθεαυτόν. Μ' αυτό τον τρόπο μεταβαίνουμε από μια τέχνη του βίου, στη συστηματική, θεωρητική φιλοσοφία.

ΕΡ.: Ο Σωκράτης θεωρήθηκε από πολλούς ως ο θεμελιωτής της πολιτικής φιλοσοφίας, επειδή κατέβασε τη φιλοσοφία από τον ουρανό στη γη και την εγκατέστησε στην πόλη, ανάμεσα στους ανθρώπους. Αυτή η ερμηνεία συμπληρώνει ή συγκρούεται με τη δική σας, που τον θεωρεί ως δάσκαλο της τέχνης του βίου (με μια πιο ατομικιστική έννοια);

ΑΠ.: Και πάλι, η φιλοσοφία δεν υφίσταται ως ανεξάρτητος θεσμός πριν από το Σωκράτη και τον Πλάτωνα. Ο Σωκράτης εφάρμοσε τις μεθόδους επιχειρηματολογίας, που είχαν αναπτυχθεί για τη διερεύνηση των φυσικών φαινομένων, στην εξέταση τού πώς πρέπει να ζει κανείς με τον ορθότερο τρόπο. Πιστεύω ότι ήταν ατομικιστής, αλλά η εφαρμογή της ορθολογικής δημόσιας συζήτησης στις ανθρώπινες υποθέσεις ασφαλώς και συνέβαλε στην ανάδυση και της πολιτικής φιλοσοφίας. Η «Πολιτεία» καταδεικνύει πόσο εύκολα το ερώτημα «πώς μπορεί να ζήσει με τον ορθότερο τρόπο ένας άνθρωπος» μπορεί να μεταμορφωθεί στο ερώτημα «πώς η πόλις ως σύνολο μπορεί να ζήσει ορθά»· και ίσως δεν μπορούμε να απαντήσουμε στο πρώτο ερώτημα χωρίς να απαντήσουμε και στο δεύτερο. Υπ' αυτή την έννοια, ο Σωκράτης ασφαλώς και θεμελίωσε την πολιτική φιλοσοφία, είτε στρατεύεται είτε όχι ο ίδιος σ' αυτήν.





ΕΡ.: Στο βιβλίο σας αναμετριέστε, ανάμεσα στα άλλα, και με το μεγάλο σωκρατικό αίνιγμα και παράδοξο: Ο Σωκράτης θεωρούσε τη γνώση της αρετής απαραίτητη για μια καλή και ευτυχισμένη ζωή. Αρνήθηκε ότι κατέχει αυτή τη γνώση και την ικανότητα να τη μεταδώσει, ωστόσο κατόρθωσε να ζήσει έναν ενάρετο βίο. Μιλήστε μας λίγο γι' αυτό το σωκρατικό αίνιγμα και τις πιθανές λύσεις του.

ΑΠ.: Αυτό το παράδοξο -το πραγματικό σωκρατικό παράδοξο- είναι αδύνατον να λυθεί. Και αυτή η αδυνατότητα συνιστά το μεγαλείο του Σωκράτη (ή ίσως του Πλάτωνα, ο οποίος παρουσίασε αυτό το παράδοξο στους διαλόγους του). Γιατί ακριβώς επειδή ο Σωκράτης παραμένει αδιαφανής και ακατανόητος, συνεχίζει να προκαλεί νέες προσπάθειες να τον κατανοήσουμε -όλες εξίσου αναποτελεσματικές- και νέους τρόπους να ζήσουμε ορθά τη ζωή, να ασκήσουμε, δηλαδή, μια τέχνη του βίου. Ο Σωκράτης έθετε το ερώτημα πώς ένας άνθρωπος μπορεί να ζήσει ορθά. Η προσπάθειά του να απαντήσει αυτό το ερώτημα τον οδήγησε στο να ζήσει ο ίδιος έναν ενάρετο βίο. Ακόμη και σήμερα μας προσκαλεί να κάνουμε αυτή την προσπάθεια. Αλλά, όπως πρώτος εκείνος θα επισήμαινε, ο ίδιος δεν μπορεί να μας υποδείξει τι είναι εκείνο που καθιστά επιτυχή την προσπάθεια. Ο Σωκράτης έθετε μόνο ερωτήματα, ποτέ δεν πρόσφερε απαντήσεις. Το ότι θέτοντας τέτοια ερωτήματα κατάφερνε να ζήσει σαν να γνώριζε τις απαντήσεις δεν είναι λόγος να σκεφτούμε ότι πράγματι, βαθιά μέσα του, γνώριζε ποιες είναι οι απαντήσεις ή ακόμη ότι υπάρχουν απαντήσεις σ' αυτά τα ερωτήματα. Σημασία έχει να τα θέτουμε εμείς οι ίδιοι, με την ελπίδα ότι ο τρόπος που τα θέτουμε -ο τρόπος που ρωτάμε πώς εμείς μπορούμε να ζήσουμε ορθά- θα μας οδηγήσει στη δική μας εκδοχή του ενάρετου βίου. Η επιταγή του Σωκράτη είναι «εαυτού επιμελείσθαι». Κανείς δεν μπορεί να μας πει πώς θα το πράξουμε: μόνο εγώ ο ίδιος μπορώ να επιμεληθώ τον εαυτό μου. Οπως είπε ο Μοντέν: «Δεν είναι δική μου δουλειά να πω στον κόσμο τι πρέπει να κάνει -αρκετοί το επιχείρησαν ήδη- αλλά τι κάνω εγώ ο ίδιος».

ΕΡ.: Γιατί η σκέψη του Σωκράτη θεωρήθηκε επικίνδυνη; Γιατί η δημοκρατική Αθήνα δεν τον ανέχτηκε και τον καταδίκασε σε θάνατο;

ΑΠ.: Η σκέψη του Σωκράτη ήταν επικίνδυνη κατά δύο τρόπους. Πρώτον, επειδή η συνήθειά του να αναζητεί τη δικαιολόγηση των πάντων, να επιζητεί ένα ορθολογικό θεμέλιο για κάθε θεσμό, αξία ή πρακτική, αναπόφευκτα ήρθε σε σύγκρουση με τρόπους ζωής που μπορούσαν να δικαιωθούν μόνο γιατί στηρίζονταν στην αυθεντία της παράδοσης. Αυτό το ιδιαίτερα ριζοσπαστικό αίτημα απειλεί κάθε κοινωνική οργάνωση, ανεξάρτητα από την πολιτική δομή της· και δεν είναι βέβαιο ότι μπορεί ποτέ να εκπληρωθεί. Δεύτερον, ειδικότερα σε σχέση με το δημοκρατικό πολίτευμα, ο Σωκράτης συχνά επέμενε ότι οι αποφάσεις στα μείζονα ζητήματα δεν μπορούν να λαμβάνονται με βάση την πλειοψηφία, αλλά με βάση τη γνώμη των επαϊόντων (των ειδικών). Αυτή η θέση μπορούσε εύκολα να θεωρηθεί μια κεκαλυμμένη υποστήριξη του αριστοκρατικού πολιτεύματος - αν βέβαια θεωρήσουμε «μείζονα ζητήματα» τις πολιτικές υποθέσεις. Δεν μπορώ να πω με βεβαιότητα ότι ο Σωκράτης είχε κάτι τέτοιο κατά νου. Αλλά η, φαινομενικά έστω, αντιδημοκρατική στάση του, ενισχυμένη από το γεγονός ότι στην πραγματικότητα είχε φιλικές σχέσεις με πολλά μέλη της αντιδημοκρατικής μερίδας, συμπεριλαμβανομένου του Κριτία και του Χαρμίδη (ίσως και ο ίδιος ο Πλάτων να ήταν μέλος αυτής της ομάδας), τον έκαναν να φαίνεται εχθρός του δημοκρατικού κόμματος, το οποίο πήρε την εξουσία μετά το τέλος του Πελοποννησιακού Πολέμου. Ομως ας μην ξεχνάμε πως ο Λυσίας, που ήταν ισχυρός υποστηρικτής της δημοκρατίας, λέγεται ότι είχε προσφερθεί να γράψει την απολογία του Σωκράτη στην περίφημη δίκη. Οι πολιτικές πεποιθήσεις του Σωκράτη ήταν το ίδιο αδιευκρίνιστες όπως και το κάθε τι σχετικά μ' αυτόν.

ΕΡ.: Ο μοραλισμός του Σωκράτη, η θέση του ότι η ηθική έχει δεσμευτικό νόημα και ότι πρέπει να αναζητήσουμε το αγαθό, που είναι καθολικό και απόλυτο, μπορεί να επιζήσει σε καιρούς ηθικού σχετικισμού, όπως είναι οι δικοί μας;

ΑΠ.: Πρέπει να διακρίνουμε το περιεχόμενο των απόψεων του Σωκράτη από την πρακτική του. Ο Σωκράτης επιμένει ότι το αγαθό είναι καθολικό και απόλυτο -αυτό πιστεύει- αλλά η πρακτική του, η οποία είναι αποστερημένη, όπως επισημάνατε, από τις βάσεις που ο ίδιος προϋποθέτει, το μυστήριο μ' άλλα λόγια που προσπαθούμε να διαλευκάνουμε, εκδηλώνει μια βαθιά ατομικιστική αφοσίωση, σχεδόν μια υπαρξιακή πρόθεση να ζήσει με το μόνο τρόπο που θεωρεί δυνατό. Για μια ακόμη φορά, ο Σωκράτης αποδεικνύεται πως έχει τουλάχιστον δύο πρόσωπα. Και, σε κάθε περίπτωση, αμφιβάλλω πολύ σοβαρά ως προς το ότι οι δικοί μας καιροί εμφανίζουν μεγαλύτερο ηθικό σχετικισμό από άλλους. Κάθε εποχή πιστεύει ότι τα προβλήματά της είναι μοναδικά.

ΕΡ.: Η ηθική αισιοδοξία του Σωκράτη, η ιδέα δηλαδή ότι δεν υπάρχει κακία αλλά υπάρχει κυρίως άγνοια και ότι αυτός που ξέρει τι είναι αγαθό δεν μπορεί παρά να το πράξει - αυτή η ιδέα δεν διαψεύστηκε δραματικά από την ιστορία του 20ού αιώνα; Ο αιώνας που τελείωσε, στον οποίο το κακό διαπράχθηκε συχνά στο όνομα μιας αγαθής βούλησης, δεν αντιπροσωπεύει όσο κανένας άλλος την τελική ήττα και τον ενταφιασμό του σωκρατισμού;

ΑΠ.: Ηδη από την «Πολιτεία», ο Πλάτων είχε απορρίψει την «αισιόδοξη» θέση του Σωκράτη. Και είναι προφανές ότι συχνά συμβαίνει να διαπράττουμε πράγματα που δεν θεωρούμε ορθά. Ομως, κατά τη γνώμη μου, το να πράττεις «το κακό στο όνομα μιας αγαθής βούλησης» δεν διαψεύδει διόλου την άποψη του Σωκράτη, ακριβώς γιατί εκείνοι στους οποίους αναφέρεστε όταν μιλάτε για την ιστορία του 20ού αιώνα ήταν απολύτως πεπεισμένοι ότι έπρατταν αυτό που θεωρούσαν ορθό. Δυστυχώς, το πολιτικό κακό διαπράττεται συχνότερα από εκείνους που πιστεύουν ότι είναι οι ίδιοι αγαθοί: «δεν διαπράττουν το κακό για την ευχαρίστηση να το πράττουν». Σωστά θεωρούμενος, ο ηθικός οπτιμισμός του Σωκράτη είναι η αισιόδοξη εκδοχή του σκοτεινού αφορισμού του Μαρξ «ο δρόμος για την κόλαση είναι στρωμένος με καλές προθέσεις».

ΕΡ.: Ποιο μήνυμα μας στέλνει η ανάμνηση του Σωκράτη και πώς μπορούμε σήμερα να τον τιμήσουμε; Ποιο στοιχείο από τη σωκρατική κληρονομιά πρέπει να έχουμε στις αποσκευές μας στο ταξίδι για τον 21ο αιώνα; Τι μένει σήμερα ζωντανό από τον σωκρατισμό;

ΑΠ.: Σκεφτείτε και πάλι το παράδοξο του Σωκράτη: Πιστεύει ότι η γνώση της αρετής είναι αναγκαία για μια ενάρετη ζωή, πιστεύει ότι ο ίδιος δεν διαθέτει αυτή τη γνώση, κι όμως κατορθώνει να ζήσει έναν ενάρετο βίο. Ο Σωκράτης έζησε ορθά χωρίς ποτέ να ανακαλύψει τις αρχές που έκαναν την ορθή ζωή δυνατή. Με τους δικούς του όρους δεν μπορούσε να δικαιολογήσει τον τρόπο ζωής του σε κάποιον, όπως ο Καλλικλής του Πλάτωνα, για παράδειγμα, ο οποίος αρνιόταν να συνομιλήσει μαζί του. Κι όμως δεν απέφυγε να ακολουθήσει τις αρχές του, ακόμη και να θυσιάσει τη ζωή του σ' αυτές - θυσίασε τη ζωή του στο όνομα του ορθού βίου. Μήπως αυτό δεν υποδηλώνει ότι το αίτημα για βεβαιότητα και οικουμενικότητα, που χαρακτηρίζει την εποχή μας τουλάχιστον τόσο όσο ο σχετικισμός που αναφέρατε προηγουμένως, δεν χρειάζεται και ίσως δεν μπορεί να ικανοποιηθεί χωρίς να απαιτεί από μας να εγκαταλείψουμε όλα εκείνα στα οποία πιστεύουμε βαθύτατα;



Σκεφτείτε τον Σωκράτη όχι ως κάποιον που δογματικά απαιτεί τη βεβαιότητα πριν δράσει, αλλά ως κάποιον ο οποίος, έχοντας αποφασίσει όσο μπορεί ποιο είναι το ορθό, είναι πρόθυμος να υποστεί τις επιπτώσεις αυτής της απόφασής του, αλλά επίσης είναι πάντοτε πρόθυμος να αναθεωρήσει την άποψή του. Αυτό το είδος εντιμότητας, που με συνέπεια αναγνωρίζει ότι και οι άλλοι μπορεί να είναι πρόθυμοι να υποστούν τις επιπτώσεις των αποφάσεών τους, αλλά το οποίο δεν εγκαταλείπει γι' αυτό το λόγο την πίστη του στον εαυτό του - αυτός ο συνδυασμός «διαλεκτικής διαλλακτικότητας» και ετοιμότητας για δράση: αυτό δεν είναι το σωκρατικό στοιχείο που παραμένει, και θα έπρεπε να παραμένει, ζωντανό σήμερα;

Ενας φιλόσοφος που δεν γνώριζε ...








ΑΦΙΕΡΩΜΑ Η αποστολή του Σωκράτη είναι να κάνει τους ανθρώπους να συνειδητοποιήσουν τη μη γνώση τους




ΤΟΥ ΠΙΕΡ ΑΝΤΟ






Ενα σημαντικό έργο του Γάλλου φιλοσόφου Πιέρ Αντό με τίτλο «Περί της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας» θα κυκλοφορήσει σύντομα και στη γλώσσα μας από τις εκδόσεις Ινδικτος, σε μετάφραση της Αντας Κλαπατσέα.

Ο Πιέρ Αντό έχει γεννηθεί το 1922 και υπήρξε για πολλά χρόνια καθηγητής στην Ecole pratique des Rautes etudes. Από το 1983, με πρόταση του Μισέλ Φουκό, εκλέχθηκε στο College de France, όπου και ίδρυσε την έδρα της «Ιστορίας της ελληνιστικής και ρωμαϊκής σκέψης». Θεωρείται ένας από τους πιο έγκυρους μελετητές του Πλωτίνου, του Μάρκου Αυρήλιου και του στωικισμού και βαθύς γνώστης όλων των φιλοσοφικών «σχολών» της ελληνιστικής εποχής. Στο βιβλίο του «Περί της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας», ο Αντό τονίζει, ανάμεσα στ' άλλα, την αποφασιστική επιρροή που άσκησε ο Σωκράτης και αναδεικνύει τη βαθιά τομή που εισήγαγε στην ιστορία της σκέψης. Με τον Σωκράτη το να φιλοσοφείς δεν σημαίνει πια, όπως πιστεύουν οι σοφιστές, την κατάκτηση μιας γνώσης ή μιας τεχνογνωσίας. Σημαίνει πρωτίστως την αμφισβήτηση του εαυτού, που πηγάζει από το συναίσθημα ότι δεν είμαστε αυτό που έπρεπε να είμαστε. Με τον Σωκράτη η φιλοσοφία γίνεται ένας θεωρητικός λόγος που συνδέεται με έναν τρόπο ζωής και ένας τρόπος ζωής που συνδέεται με έναν θεωρητικό λόγο. Προδημοσιεύουμε στη συνέχεια ένα απόσπασμα από το βιβλίο του Πιέρ Αντό «Περί της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας» (εκδ. Ινδικτος).

Στην Απολογία του Σωκράτη, όπου ο Πλάτωνας ανασυγκροτεί με τον δικό του τρόπο τον λόγο που εκφώνησε ο Σωκράτης ενώπιον των κριτών του κατά τη δίκη του όπου και καταδικάστηκε, ο Σωκράτης διηγείται πως ένας από τους μαθητές του, ο Χαιρεφώντας, ρώτησε το μαντείο των Δελφών αν υπάρχει κάποιος σοφότερος από τον Σωκράτη και το μαντείο απάντησε αρνητικά. Ο Σωκράτης λοιπόν αναρωτιέται τι πραγματικά ήθελε να πει το μαντείο και αρχίζει μια εκτεταμένη έρευνα ανάμεσα στους ανθρώπους εκείνους που σύμφωνα με την ελληνική παράδοση κατέχουν τη σοφία, δηλαδή τη γνώση μιας τέχνης, δημόσιους άνδρες, ποιητές και χειροτέχνες, για να ανακαλύψει κάποιον σοφότερο από τον ίδιον. Τότε λοιπόν συνειδητοποιεί πως όλοι αυτοί πιστεύουν πως τα ξέρουν όλα, ενώ δεν ξέρουν τίποτα. Συμπεραίνει λοιπόν πως αν είναι ο σοφότερος, είναι γιατί εκείνος δεν πιστεύει ότι γνωρίζει αυτό που δεν γνωρίζει. Αυτό που ήθελε να πει το μαντείο λοιπόν ήταν ότι «Σοφότερος από σας, άνθρωποι, είναι εκείνος που, σαν τον Σωκράτη, γνωρίζει ότι στην πραγματικότητα δεν μπορεί να είναι διόλου σοφός» [Ούτος υμών, ω άνθρωποι, σοφώτατος εστίν, όστις ώσπερ Σωκράτης έγνωκεν ότι ουδενός άξιος εστί τη αληθεία προς σοφίαν].

Αυτός ακριβώς θα είναι και ο πλατωνικός ορισμός του φιλοσόφου στο Συμπόσιο: ο φιλόσοφος δεν γνωρίζει.

Η αποστολή του Σωκράτη λοιπόν, αυτή που, καθώς λέει η Απολογία, του ανατέθηκε από το μαντείο των Δελφών, δηλαδή από τον θεό Απόλλωνα, είναι επομένως να κάνει τους ανθρώπους να συνειδητοποιήσουν την άγνοιά τους, τη μη-γνώση τους, το ότι δεν κατέχουν τη σοφία. Για να αντεπεξέλθει στην αποστολή του, ο ίδιος ο Σωκράτης θα υιοθετήσει τη στάση κάποιου που δεν ξέρει τίποτα, δηλαδή θα υιοθετήσει μια αφελή στάση. Πρόκειται για την περίφημη σωκρατική ειρωνεία: η προσποιητή άγνοια, το αθώο ύφος με το οποίο ρωτούσε, για παράδειγμα, να μάθει αν κάποιος είναι σοφότερος από τον ίδιον. Οπως λέει και ένα από τα πρόσωπα της Πολιτείας:

«...νά 'την η συνηθισμένη εκείνη ειρωνεία του Σωκράτη· αλλά τα ήξερα εγώ και τα προέλεγα σ' αυτούς πως θα απόφευγες εσύ να απαντήσης και θα το γύριζες στις ειρωνείες και πως κάθε άλλο θα 'κανες παρά ν' αποκριθής αν ήθελε σ' ερωτήσει κανείς».

Γι' αυτό στις συζητήσεις, ο Σωκράτης είναι πάντα ερωτών: «γιατί δέχεται ότι δεν ξέρει τίποτα», όπως παρατηρεί ο Αριστοτέλης [επεί και διά τούτο Σωκράτης ηρώτα αλλ' ουκ απεκρίνατο· ωμολόγει γαρ ουκ ειδέναι]. «Ο Σωκράτης υποβιβάζοντας ο ίδιος τον εαυτό του», μας λέει ο Κικέρων, «υποχωρούσε περισσότερο από όσο χρειαζόταν στους συνομιλητές που ήθελε να αντικρούσει: έτσι, με το να σκέφτεται κάτι και να λέει κάτι άλλο, απολάμβανε συνήθως να χρησιμοποιεί αυτή την υπόκριση, που οι Ελληνες αποκαλούν ειρωνεία».

Στην πραγματικότητα δεν έχουμε να κάνουμε με μια ψεύτικη στάση, με υποκρισία, αλλά με ένα είδος χιούμορ μέσω του οποίου εκείνος που το χρησιμοποιεί δηλώνει ότι αρνείται να πάρει τελείως στα σοβαρά τόσο τους άλλους όσο και τον ίδιο του τον εαυτό, γιατί ακριβώς, ό,τι είναι ανθρώπινο, ακόμα και όταν είναι φιλοσοφικό, είναι αβέβαιο και δεν υπάρχει κανένας λόγος να κομπάζουμε γι' αυτό. Η αποστολή του Σωκράτη λοιπόν είναι να κάνει τους ανθρώπους να συνειδητοποιήσουν τη μη-γνώση τους. Πρόκειται για μια επανάσταση στην περί γνώσεως αντίληψη. Βέβαια ο Σωκράτης μπορούσε να απευθυνθεί, και το έκανε άλλωστε με ευχαρίστηση, και στους απλοϊκούς, στους αμαθείς, σε εκείνους που έχουν μόνο μια συμβατική γνώση, που ενεργούν μόνο υπό την επίδραση προκαταλήψεων δίχως βαθύτερη σκέψη, με στόχο να τους δείξει πως η υποτιθέμενη γνώση τους δεν στηρίζεται πουθενά. Κυρίως όμως απευθύνεται σε εκείνους που εξ αιτίας της παιδείας τους είναι πεπεισμένοι ότι κατέχουν «τη» γνώση. Πριν τον Σωκράτη υπήρξαν δύο τύποι τέτοιων προσώπων: από τη μια οι αριστοκράτες της γνώσης, δηλαδή οι δάσκαλοι της σοφίας ή της αλήθειας, όπως ο Παρμενίδης, ο Εμπεδοκλής ή ο Ηράκλειτος, που αντέτασσαν τις θεωρίες τους στην άγνοια του πλήθους, και από την άλλη οι δημοκράτες της γνώσης, που ισχυρίζονταν ότι μπορούσαν να πουλήσουν τη γνώση σε όλο τον κόσμο: θα αναγνωρίσατε τους σοφιστές. Για τον Σωκράτη η γνώση δεν είναι ένα σύνολο προτάσεων και αποφάνσεων που μπορεί κανείς να καταγράψει, να μεταδώσει ή να πουλήσει ετοιμοπαράδοτες. Οπως βλέπουμε στην αρχή του Συμποσίου, ο Σωκράτης έρχεται καθυστερημένα γιατί παρέμεινε να στοχάζεται όρθιος και ακίνητος, εαυτώ πώς προσέχοντα τον νουν. Επίσης όταν μπαίνει στην αίθουσα ο Αγάθων, που είναι ο οικοδεσπότης, τον παρακαλεί να έρθει να κάτσει κοντά του [«Εδώ, Σωκράτη, κοντά μου πλάγιασε»], έτσι ώστε να «...απολαύσω, με την επαφήν μαζί σου, και την σοφήν έμπνευσιν που σου κατέβηκε εις την είσοδον». «Καλά θα ήταν, Αγάθων, να ήταν η σοφία έτσι, ώστε να μεταγγίζεται μεταξύ μας από το περισσότερον γεμάτον εις το περισσότερον αδειανόν». Πράγμα που σημαίνει ότι η γνώση δεν είναι ένα προκατασκευασμένο αντικείμενο, ένα δεδομένο περιεχόμενο που μπορεί να μεταδοθεί απευθείας είτε μέσω της γραφής είτε μέσω οποιουδήποτε λόγου.

Οταν ο Σωκράτης διατείνεται πως ένα μόνο γνωρίζει, ότι δεν γνωρίζει τίποτα, σημαίνει ότι αρνείται την παραδοσιακή αντίληψη για τη γνώση. Η φιλοσοφική του μέθοδος δεν έγκειται στη μετάδοση μιας γνώσης, πράγμα που θα σήμαινε να απαντά στα ερωτήματα των μαθητών, αλλά, εντελώς αντίθετα, στο να ρωτά τους μαθητές, μια που αυτός ο ίδιος στην πραγματικότητα δεν έχει τίποτα να τους πει, τίποτα να τους μάθει όσον αφορά το θεωρητικό περιεχόμενο της γνώσης. Η σωκρατική ειρωνεία έγκειται στο να καμώνεται πως θέλει να μάθει κάτι από τον συνομιλητή του έτσι ώστε να τον οδηγήσει να ανακαλύψει πως δεν γνωρίζει τίποτα στον τομέα όπου ισχυρίζεται ότι είναι γνώστης.

Ομως αυτή η κριτική της γνώσης, που εμφανίζεται ως εξ ολοκλήρου αρνητική, έχει μια διπλή σημασία. Από τη μια, προϋποθέτει ότι η γνώση και η αλήθεια, όπως ήδη είδαμε, δεν μπορούν να γίνουν αντιληπτές προκατασκευασμένες, αλλά πρέπει να γεννηθούν από το ίδιο το άτομο. Γι' αυτό ο Σωκράτης δηλώνει στον Θεαίτητο ότι σε μια συζήτηση αρκείται στον ρόλο του μαιευτήρα. Ο ίδιος τίποτα δεν γνωρίζει και τίποτα δεν διδάσκει, αλλά αρκείται στο να θέτει ερωτήματα και οι ερωτήσεις του, τα ερωτήματα που θέτει, είναι αυτά που βοηθούν τους συνομιλητές του να γεννήσουν τη δική «τους» αλήθεια. Μια τέτοια εικόνα επιτρέπει σαφώς να εννοηθεί ότι η γνώση δεν βρίσκεται πουθενά αλλού παρά στην ίδια την ψυχή και ότι εναπόκειται στο ίδιο το άτομο να την ανακαλύψει, αφού πρώτα, χάρη στον Σωκράτη, έχει συνειδητοποιήσει ότι η γνώση του [η -με την αρχαιοελληνική έννοια- σοφία του] ήταν κούφια.

Ο Πλάτων στα πλαίσια της δικής του σκέψης θα εκφράσει αυτή την ιδέα μυθολογικά λέγοντας ότι κάθε γνώση είναι ανάμνηση του οράματος που είχε κάποτε η ψυχή σε μια προηγούμενη ύπαρξη. Πρέπει λοιπόν να μάθουμε πώς να επαναφέρουμε στη μνήμη. Η προσέγγιση του Σωκράτη είναι εντελώς διαφορετική. Οι ερωτήσεις του Σωκράτη δεν οδηγούν τον συνομιλητή του να μάθει κάτι και να καταλήξει σε συμπεράσματα, τα οποία θα μπορούσαν να διατυπωθούν με τη μορφή προτάσεων περί του α ή β αντικειμένου. Ο σωκρατικός διάλογος, αντίθετα, καταλήγει σε μιαν απορία, στην αδυνατότητα, στο ανέφικτο, ακριβώς, του συμπεράσματος και της διατύπωσης μια γνώσης. 'Η μάλλον, επειδή ακριβώς ο συνομιλητής θα ανακαλύψει τη ματαιότητα των γνώσεών του, γι' αυτό και [ταυτόχρονα με τον μάταιο χαρακτήρα των γνώσεών του] θα ανακαλύψει την αλήθεια του, πράγμα που σημαίνει ότι περνώντας από τη γνώση στον εαυτό, θα αρχίσει να αμφισβητεί τον ίδιο του τον εαυτό. Με άλλα λόγια, στον «σωκρατικό» διάλογο, το αληθινό διακύβευμα δεν είναι αυτό για το οποίο μιλούν, αλλά αυτός ο οποίος ομιλεί. Οπως το λέει ένα άλλο πλατωνικό πρόσωπο, ο Νικίας:

«Μου φαίνεται ότι δεν γνώριζεις ότι όποιος έχει στενό σύνδεσμο λόγου με τον Σωκράτη, σαν συγγενής, και τον πλησιάζει να συζητήσει, αναγκάζεται αυτός, ακόμα κι αν τύχει για κάτι άλλο ν' αρχίσει να συζητάει, να παρασύρεται διαρκώς από τον λόγο αυτό, προτού φτάσει στο σημείο ν' απολογηθεί για τον εαυτό του, με ποιο τρόπο ζει τώρα και με ποιον έχει ζήσει την προηγούμενη ζωή του. Οταν φτάσει στο σημείο αυτό, δεν θα τον αφήσει νωρίτερα ο Σωκράτης, προτού διερευνήσει καλά και σωστά όλα τούτα. [...] Χαίρομαι λοιπόν, Λυσίμαχε, να συναναστρέφομαι τον άνδρα, και δεν νομίζω πως είναι κακό να μας υπενθυμίζει κάποιος ότι άσχημα πράξαμε ή πράττουμε, αλλά ότι αναγκάζεται στην υπόλοιπη ζωή του να είναι προνοητικότερος εκείνος που δεν αποφεύγει αυτά...».

Ο Σωκράτης επομένως οδηγεί τους συνομιλητές του σε μια αυτοεξέταση, στο να αυτοσυνειδητοποιηθούν. Σαν «αλογόμυγα» ο Σωκράτης παρενοχλεί, τσιγκλίζει τους συνομιλητές του με ερωτήσεις που τους αμφισβητούν, που τους αναγκάζουν να παρατηρήσουν, να προσέξουν τους εαυτούς τους, να νοιαστούν για τους εαυτούς τους, να φροντίσουν τους εαυτούς τους:

«Πώς εσύ αγαπητέ μου, όντας Αθηναίος, πολίτης της πιο μεγάλης και της πιο φημισμένης για τη σοφία της και τη δύναμή της πόλης, δεν ντρέπεσαι να φροντίζεις για τα χρήματα, πώς θα αποκτήσεις περισσότερα, και για τη δόξα και τις τιμές, και να μην φροντίζεις ούτε να νοιάζεσαι για τη φρόνηση και την αλήθεια και την ψυχή σου;»

Από την άλλη, λοιπόν, δεν πρόκειται τόσο για αμφισβήτηση της φαινομενικής γνώσης που πιστεύουμε ότι κατέχουμε, αλλά μάλλον για μια αμφισβήτηση του εαυτού μας και των αξιών που διέπουν τη ζωή μας. Γιατί τελικά, μετά από ένα διάλογο με τον Σωκράτη, ο συνομιλητής του δεν έχει πια την παραμικρή ιδέα γιατί συμπεριφέρεται έτσι όπως συμπεριφέρεται. Συνειδητοποιεί τις αντιφάσεις του λόγου του καθώς και τις προσωπικές εσωτερικές του αντιθέσεις. Αμφιβάλλει για τον ίδιον του τον εαυτό. Καταλήγει και αυτός, όπως ο Σωκράτης, να γνωρίσει ότι δεν γνωρίζει τίποτα. Ομως κάνοντάς το αυτό, αποστασιοποιείται από τον εαυτό του, διχοτομείται· ένα κομμάτι του εαυτού του ταυτίζεται τώρα πια με τον Σωκράτη μέσω της αμοιβαίας συμφωνίας που ο Σωκράτης απαιτεί από τον συνομιλητή του σε κάθε στάδιο της συζήτησης. Ετσι λοιπόν μέσα του διενεργείται μια συνειδητοποίηση του εαυτού· θέτει σε αμφισβήτηση τον ίδιον του τον εαυτό.