Η Δύση βρίσκεται ενώπιον μιας δομικής κρίσης που τραντάζει συθέμελα τη μεταψυχροπολεμική τάξη πραγμάτων. Η κρίση είναι πολυεπίπεδη. Στον τομέα της οικονομίας, η ακρίβεια και η αποβιομηχανοποίηση δημιουργούν μια νέα τάξη «χαμένων» που εξαρτάται ολοένα και περισσότερα από την κρατική βοήθεια. Την ίδια στιγμή, οι μεγάλες μεταναστευτικές ροές από τις χώρες του Παγκόσμιου Νότου έχουν αυξήσει την πίεση προς το κοινωνικό κράτος και αλλάζουν τη δημογραφική σύνθεση των πόλεων. Επιπλέον, υπάρχει σε πολλές δυτικές χώρες ένα αυξανόμενο ψυχολογικό χάσμα ανάμεσα στις ελίτ και σε συμπαγείς κοινωνικές ομάδες που νιώθουν και αντιμετωπίζονται σαν απόκληροι. Συχνά λέγεται ότι η Δύση ως κοινότητα φιλελεύθερων δημοκρατιών βιώνει μια επιστροφή στην ταραγμένη δεκαετία του 1930. Η άνοδος εθνικιστικών, υπερσυντηρητικών και ξενοφοβικών κομμάτων στην Ιταλία, την Ισπανία, τη Γερμανία, την Ολλανδία, την Αυστρία, τη Γαλλία, τη Βουλγαρία, τη Ρουμανία, τη Βουλγαρία, τη Σουηδία και τη Φινλανδία πράγματι αλλάζει τα πολιτικά δεδομένα στην Ευρώπη. Στις ΗΠΑ, ο τραμπισμός είναι πολύ πιθανόν να επιβιώσει μέσα στο Ρεπουμπλικανικό Κόμμα ακόμα και αν ο Ντόναλντ Τραμπ δεν επιστρέψει στον Λευκό Οίκο μετά τις εκλογές του 2024. Σε κάθε περίπτωση, μιλάμε για μια νέα πολιτική κανονικότητα. Ενώ όμως πολλοί δημοσιολογούντες και αναλυτές στηλιτεύουν τους ψηφοφόρους για τις πολιτικές τους επιλογές, ελάχιστοι τολμούν να διερευνήσουν με αντικειμενικότητα τα βαθύτερα αίτια αυτής της κοσμογονικής εξέλιξης. Η ερμηνευτική αξία του λαϊκισμού ως θεωρητικού πλαισίου είναι πλέον περιορισμένη, διότι ουσιαστικά διακρίνει τους ψηφοφόρους σε ορθολογικούς και λιγότερο ορθολογικούς δρώντες. Πέρα από τον προφανή ελιτισμό, η συγκεκριμένη κατηγοριοποίηση αντιμετωπίζει τον άνθρωπο με τα κριτήρια του Διαφωτισμού που πρεσβεύει την πρόοδο μέσα από την επιστήμη και την οικονομία. Εδώ ίσως βρίσκεται το πρόβλημα. Ο δυτικός ορθολογισμός γέννησε έναν αχαλίνωτο καπιταλισμό που βασίστηκε στην ανθρώπινη απληστία. Τον Νοέμβριο του 2013, ο Πάπας Φραγκίσκος είχε μιλήσει για την «ειδωλολατρία του χρήματος» που δημιουργεί μεγάλες κοινωνικές ανισότητες. Ούτε η επιστήμη είναι απολύτως ουδέτερη, αφού λειτουργεί πολλές φορές σαν μια εκκοσμικευμένη θρησκεία με τους δικούς της «προφήτες». Η δε τεχνολογία συνήθως πορεύεται διακριτά από την εφαρμοσμένη ηθική, όπως μας δείχνει η υπαρξιακή απειλής της Κλιματικής Κρίσης. Τώρα ο δυτικός κόσμος έρχεται αντιμέτωπος με τον κακό εαυτό του που καλλιέργησε τον ατομοκεντρισμό ως στάση ζωής. Ο τέλειος άνθρωπος νοήθηκε ως ένας Homo Economicus που ζει για να καταναλώνει, αλλά τελικά εύκολα χάνει το μέτρο. Αντιθέτως, οι τρεις μεγάλες μονοθεϊστικές θρησκείες (Ιουδαϊσμός, Χριστιανισμός, Ισλάμ) παρουσιάζουν τον άνθρωπο οντολογικά διφυή. Το σώμα συνυπάρχει με την ψυχή ως ένα αδιαίρετο σύνολο. Στον κόσμο του δυτικού ορθολογισμού, το άυλο της ψυχής όμως προσέλκυσε ελάχιστο ενδιαφέρον. Για την ακρίβεια υποτιμήθηκε οτιδήποτε δεν μπορούσε να ήταν μετρήσιμο. Μένει να δούμε πόσο η ευρεία χρήση της τεχνητής νοημοσύνης θα επιτείνει αυτή τη διάσταση ανάμεσα στο υλικό και το άυλο. Αν όλα αυτά ακούγονται ανυπόφορα θεωρητικά και αόριστα, τότε πρέπει να αναρωτηθεί κανείς γιατί τόσοι πολλοί ψηφοφόροι στις ΗΠΑ και την Ευρώπη πηγαίνουν κόντρα στο καλώς νοούμενο συμφέρον τους. Στην πραγματικότητα, οι ψηφοφόροι αντιδρούν με την ψήφο τους στην ανορθολογικότητα ενός ξεπερασμένου ορθολογισμού που αντιμετωπίζει τους ανθρώπους μηχανιστικά και σχεδόν μανιχαϊστικά. Δεν είναι απλά μια κρίση αντιπροσώπευσης, αλλά μια κρίση του αξιακού συστήματος που προκαλεί διάρρηξη του κοινωνικού συμβολαίου. Η Δύση μπορεί να ανακάμψει μόνο αν επιστρέψει στις αρχέγονες ηθικές της αξίες και αρχές.
(*) Ο Μάνος Καραγιάννης είναι Καθηγητής Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και Reader in International Security στο King’s College London. Το βιβλίο του το Νέο Πολιτικό Ισλάμ: Ανθρώπινα Δικαιώματα, Δημοκρατία και Δικαιοσύνη κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Παπαζήση.https://www.kreport.gr/2024/01/13/i-dom ... tis-dysis/
